Neredeyse yılın her günü bir şeyler hakkında daha hassas, farkındalığımızın daha yüksek olması için hatırlatmalarla dolu. Anmalar, kutlamalar da farklı bir trafik. Yalnızca bunlara ait bir yazı dizisi hazırlayım desem bir yıl ‘‘haftaya ne yazacağım’’ sancısı olmadan başım rahat yaşarım. Lakin öte taraftan dünyanın, ülkenin ve nihayetinde bireylerin kendi gündemleri ve öncelikleri var. Bu türlü olunca ömür usulümüze ve döngümüze, başımıza gelenlere bağlı olarak atanmış bu günlerin ya farkında oluyor ve bir şeylere dahil olmaya çalışıyoruz ya da birçoğunu ıskalıyoruz. Çağın sürat gerçekliği de diğer kaygı. En şiddetli duygularda/konularda bile uzun müddet kalmamız mümkün olmuyor. Sarsıntı, savaş, yangın, bayan cinayetleri, adalet krizi, konut güvenliği, basın özgürlüğü, iklim krizi, sokak hayvanları, sıhhat, eğitim, sanat… liste uzar sarfiyat.

3 Aralık Uluslararası Engelliler Günü’ydü. Ben de bu kapsamda Mimar Sinan Hoş Sanatlar Üniversitesi’nde, Engelsiz MSGSÜ Birimi’nin düzenlediği panelde, üniversitenin Sahne Sanatları Kısmı, Çağdaş Dans Anasanat Kısmı Lideri Prof. Dr. Tuğçe Ulugün Tuna’nın sunumunu dinledim. Ve öğrendiklerimi sizinle paylaşmazsam bu köşede olma ayrıcalığımı heba ederim diye düşündüm. Tuğçe U. Tuna’nın 2000 yılından bu yana sürdürdüğü ‘‘Farklı Vücutlarla Dans’’ projesini cümle aleme duyurmak niyetindeyim. Hatta daha da ileri gidip tahminen bu yazıyı elden ele paylaşarak projenin devamı için gereken takviyeleri verebileceklere daima birlikte ulaşır, sahnelerde onları tekrar seyretme talihini yaratırız diye de bir hayalim var. Ne dersiniz?

Ama evvel 6 Şubat gecesi ve geçen on ay güya hiç yaşanmamış/yaşanmıyor üzere kaçmaya çalıştığımız sarsıntısı içimizde hissedelim istiyorum. Toplum ilgisini kaybedince sarsıntı bölgesinde beşerler yazgılarıyla bir başlarına bırakıldılar. Tuna’nın sunumu beni zelzelenin akabinde hayatta kalıp, uzuvlarını (kol, bacak, parmak gibi) kaybeden insanların bir gecede fizikî engelli olmalarına ağırlaştırdı. Sanki kaç insanımız bu manada ömürlük bir takviyeye muhtaçlık duyuyorlardı? İstatistik konusunda da sınıfta kalmaya aday olduğumuzdan resmi bir sayıya ulaşamadım. Bu hastalarla yakından ilgilenen Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon profesörü dostumun gözlemsel dataları ışığında anladığım ise hayatta kalanlar için hayat hayal edebileceğimden çok daha zordu. Bu felaketin yarattığı büyük hasara ek olarak gündelik hayattaki trafik kazaları, yüksekten düşmeler, covid sonrası artan felçler, aşı tersliği saçmalığı nedeniyle çocuk felci virüsü sonrası gelişen sakatlıklar derken çok sayıda bireyin çocuk, genç, yaşlı ‘‘fiziksel engelli’’ kaldığını biliyoruz.

Bu orta geçiş akabinde tekrar dönelim Tuğçe U. Tuna’ya ve onun azimli Farklı Vücutlarla Dans takımına. Tuna ödüllü koreograf, akademisyen, çağdaş dans ve performans sanatkarı, direktör, aktüel hareket teknikleri ve çağdaş dans sanatı eğitmeni. Vücut odaklı terapi alanında çalışıyor, varoluşla olan irtibatını vücut, hareket, efor alakası üzerinden kuruyor. Sanatçı, 1993 yılında vücut bilimi ve psikosomatik çalışmalara yönelmiş, dansın ve hareketin terapötik (tedavi edici) tesirini, kinestetik (hareket) zekâ ve farkındalık çalışmalarını ulusal ve memleketler arası platformlarda, farklı yaş ve toplumsal sınıf kümelerinde araştırmaya, uygulamaya başlamış. Ve yeterli ki bu istikamette çalışmakta diretmiş. Yoksa Farklı Vücutlarla Dans projesi hiç olmazmış.

‘‘Dansı vücuttan özgürleştirme politikam’’ diye tanım ediyor sanatçı bu projesinden bahsederken. Dansın yalnızca estetize edilmiş vücutlara mühürlenmiş olmasını ret ediyor. Bu yolda en büyük motivasyonunun farklı fizikî özellikleri olan bireylerle çalışma dileği, bir yandan da tahminen de bu itkinin temelinde çok küçük yaşta başladığı dansı bir sakatlık sonrası terk etme korkusu olarak anlatıyor. ‘‘Engel’’ sözüyle bu pürüzün kime ve neye ilişkin olduğunu sorguluyor. Yirmi üç yıllık bu emeğin en güzel anlatıcısı Tuğçe U. Tuna’dan oburu olamaz diye düşünerek güya paneldeymişsiniz üzere bu seyahati size kendisi anlatsın istiyorum. Dayanamayıp, ortalara parantez içlerinde girerim. Yazımın sonunda sizi bekliyor olacağım. Buyurun efendim.

KENDİME ‘‘BEDEN OKUYUCU’’ DİYORUM

Farklı vücut yapılarıyla çalışma merakım 1999-2000 devrinde açığa çıktı. Çok uzun, kısa, ince, kilolu, gebe bireylerden oluşan vücutlarla çalışmak istedim ve Çağdaş Dans / Çağdaş Dans alanındaki ‘‘seçilmiş’’ vücutların dışında kalan vücutlarla koreografi çalışması yaptım. Sonra ‘‘bedenin bio-mekanik yapısı değişirse nasıl bir koreografik üretim meydana gelir?’’ sorusuyla bu fikir gelişti. Fakat bu özelliklere sahip bireylere ulaşamıyordum. O yıllarda çocuklarla dans ve hareket üzerine çalışıyordum. İstanbul Üniversitesi Çocuk Fizyoterapi Bölümü’ne, ‘‘Dans Aracılığıyla Hareket Potansiyelinin Arttırılması’’ atölyesinin, çocuklara uygulanması için bir teklifte bulundum. Bu atölye devrin kısım lideri Dr. Feride Bilir tarafından desteklenmesiyle başladı, bu atölyeler yaklaşık 6 ay sürdü.

BELEDİYELERDEN ENGELLİ BİREYLERLE İRTİBATA GEÇEBİLMEK İÇİN DAYANAK İSTEDİM. KİMİSİ YARDIM ETTİ, KİMİSİ ETMEDİ

Bir dans-doğaçlama kümesi oluşturmay odaklanmıştım. Atölyeye iştirakçi bulmak ise başlı başına hayli sınayıcı bir süreçti. Boş vakitlerimde tanımadığım şahıslarla görüşüyor, konut ziyaretleri yaparak, farklı fizikî özellikleri olan yetişkinleri (+18) dans/doğaçlama çalışmalarına iştirak için ikna etmeye çalışıyordum. Yaklaşık yüze yakın birey yahut aileyle görüştüm. Bir türlü meskenden çıkmıyorlar, çıkartılmıyorlardı. Çalışma alanının Kuştepe’de olması, engelli bireylerin ulaşım sorunu, ailelerin yahut birlikte yaşanılan bireylerin ekonomik ve/veya sosyo-kültürel yapıları da daima bir ‘‘engel’’ olarak karşıma çıkıyordu. ‘‘Neden sakat birini dans ettirmek istiyorsun?’’ sorusu daima karşıma çıkıyordu.

O periyotta tek olan Beşiktaş Tekerlekli Sandalye Spor Takımı’ndan vücutları atölyeye çekmeye çalıştım. Dans ve doğaçlama atölyesi sonunda Bilgi Üniversitesi’nin Kuştepe Kampüsü’nde bulunan spor salonunda 2000 Mart ayında başladı. Burası düz girişe ve tuvaletlere erişimi olan bir basketbol salonuydu. Ve bana da fiyatsız tahsis edilmişti. (Erişim sorunu çok kıymetli. Fizikî maniniz olduğunu düşünün; meskenden çıkıp, prova alanına varana kadar hayal edemeyeceğiniz sayıda caydırıcınız olacak. En kolayından kaldırımların süreklilik göstermediği, bazen hiç olmadığı, olanlarına otomobillerin park ettiği, motor kuryelerin yol olarak kullandığı, yüksekliğinin kimi yerlerde 35 santimetreyi bulduğu ülkemde Tuğçe hocanın ve grubunun neler başardığını daha yeterli anlayalım isterim. Tahminen de engelli denmesinin gerisinde, oluşturulan manileri aşamayan, konuta hapsedilen birey manası gizlidir.) Her pazar çalıştık. Bu eğitim herkese açık ve ücretsizdi. Atölyeye 25-35 kişi ortasında iştirak gösteriliyordu.

‘‘Bir dans gösterisi yapalım mı?’’ Vücutları saklanmış yahut kendini saklamış bu bireylerin ‘‘sahneye’’ çıkması, vücutları aracılığıyla dans alanında bir üretimde bulunmalarını sağlamak iddiamdan zordu.

ENGELİ ÇOK FARKLI BOYUTLARDA YAŞIYORDUM. BAKIŞ AÇISINDAN KAYNAKLANAN MAHZUR ÇOK KISITLAYICIYDI.

Derken yapıtı sergileyebilecek sahne arayışına girdim. Ve yine tabularla karşılaştım. Fizikî engellilerin, profesyonellerle sahneye çıkması fikri birçok ‘engelle’ karşılaştı. Bu sefer ‘engel’ sahne yöneticilerinden geliyor, ‘‘engellileri sahneye çıkartamazsın’’ diyorlardı. Öte yandan bu şahısların dans edebilecekleri, vücutlarıyla barışabilecekleri öbür bir ‘alan’ da yoktu. Kaldırımların bile ne kadar sistemsiz, kırık olduğuyla yüzleştiğim anı hatırlıyorum… (Sanırım kaldırım gerçeği konusunda erken ortaya girmişim, neyse.)

Zamanla projede ‘‘engelli beden- engelli dansçı’’ sözünü kullanmamaya başladım. Manisi çok farklı boyutlarda yaşıyordum. Bakış açısından kaynaklanan pürüz çok kısıtlayıcıydı. Gerçek bir blokajdı. İçimden bir ses ‘bu farklılığın’ dans sanatında, alışılagelmiş tüm estetik alışkanlıklara yeni bir bakış açısı sağlayabileceğini ve teklif sunabileceğini söylüyordu.

SAHNE DAYANAĞI BULAMAYINCA, BEN DE BANKA KREDİSİYLE SAHNE KİRALAMAYA KARAR VERDİM.

Devlet Tiyatrosu’na bağlı sahneler kimi günler dışarıya kiralanabiliyordu. 1999 sonbahar döneminde Devlet Tiyatrolarında sahnelenen iki çocuk oyunu için ‘destek vererek’ koreografi yaptım ve üzerine ‘bağışta’ bulunarak Taksim de bulunan Taksim Venüs Sahnesi’ni kiraladım. (Anlayacağınız üzere kendimi tutamayarak yine ortaya giriyorum ve dikkatinizi buraya çekmek istiyorum. Akademisyen bir sanatçı, toplum faydasına bir proje için resmen tırnaklarıyla kazıyarak, kurumlardan dayanak al-a-madan yoluna devam ediyor.)

Gösterinin genel ismini düşünürken, engel/engelli üzere toplumda müspet ayrımcılık yaratan sözleri kullanılmaması gerektiğini idrak etmiştim. Her birimizin farklı ‘engelleri’ vardı, farklı vücutları vardı. Böylelikle ‘‘Farklı Vücutlarla Dans’’ hem şovun hem de proje topluluğunun ismi oldu. Gülçin Erdiş ve Muhsin Öngel Türkiye’de çağdaş dans alanında birinci ve en uzun müddet dans eden (hala ediyorlar) farklı bedensel özellikleri olan performans sanatkarları oldular. 8 Ocak 2001 de DT. Taksim Venüs Sahnesi’nde birinci şovumuzu kapalı gişe sahneledik. Artık Venüs Sahnesi yok fakat biz tüm zorluklara direnerek dans etmeye devam ediyoruz. (Yitirilen sahnelerimiz listesine bir isim daha.)

Projelerde yer almak için ‘uzuv kaybının olması yahut engelli olmak’ kâfi değildi. Fizikî özellikleri aracılığıyla sanatsal bakış açısını yansıtabilecek şahıslarla çalışıyordum.

Kırılganlaştırılmış vücutlarla, fizyoterapistlerle, hatta farklı fizikî özellikleri olan bireylerin aileleriyle birlikte, fizikî ayrım yapmadan çocuk ve gençlerle kapsayıcı ve dahil edici atölyeler yapmaya başladım. Somatik, psikosomatik araştırmalar yaptım. Dans ve hareket terapisi, beden-zihin-enerji bütünlüğü çalışmalarını takip etmeye 90’ların sonunda başlamıştım.

Projede yer alan vücutlardan de çok öğrendim. Birden fazla öğretileri Almanya, Hollanda, İngiltere üzere farklı ülkelerde farklı kümelerle paylaştım, paylaşmaktayım. Bugün, ‘Farklı Vücutlarla Dans’ algısını, kavramını ve dans sanatı içindeki teklifini topluma kazandırabildiğimize inanıyorum…

Kelimelerimi parantez içlerinden çıkartıp tekrar paragraflara yayıyorum. Tuğçe U. Tuna, toplumsal içerikli çok sayıda projede bu bilgilerini kullanarak yer almaya devam ediyor. Sarsıntı bölgesinden, müdafaa altındaki kız çocuklarına insanların hayatlarına dokunmaya devam ediyor.

2001 de başlayan bu kuvvetli lakin bir o kadar büyülü seyahat çok sayıda ve erişimin mümkün olduğu farklı sahnelerde seyircisiyle buluştu. Aslında seyircisini zorlayan, alışageldiğimiz estetik algıları yıkan, rahatsızlık veren, kaçmak isteyeceğimiz bir tarafı da var bu performansın. Tahminen de bir maksadı de bu. Pandemi de bile çalışmalarına orta vermemiş grubu sahneye tekrar, tekrar çıkartabilmek olağanüstü olmaz mı? En son Ocak 2023 de seyirciyle buluşan takım için destekçilere çağrım olsun bu yazım. Dünyaya ilham olacak boyutta bir işin hala şahsî uygun niyet ve gayretlerle devam etmeye çabalaması haksızlık. Bu satırları okurken kendimizi manisiz hissediyoruz ya o iş o denli değil işte ‘‘bir anda tüm dünyamız değişebilir, hem de bir parmak şıklatmak kadar kısa müddette.’’ Dilerim bu pazar içinize ektiğim huzursuzluk, engellerimizi fark edip, gönlümüzün gözünde bir yerleri açmamızı sağlar. Başlarda söylediğimi hatırlatayım; bu yazımı çokça paylaşın, sahneleri, faal şahısları etiketleyin ve çokça okunmasını sağlayın lütfen. Haydi elden ele.

Projede emeği geçen isimler şöyle;

Muhsin Öngel, Emel Öngel, Gülçin Erdiş, Murat Polat, Berna Belgin, Aslı Öztürk, Mihran Tomasyan, Maral Ceranoğlu, His Güngör, Sedat Akçam, Pınar Akyüz, Erdinç Anaz, Aybike İpekçi, Kerim Keküç, Umut Özdaloğlu, Gülsen Ürek, Eda Tavacı, Aynur Yıldırım, Tuğçe U. Tuna. Farklı renklerle kullandıkları logo tasarımı ise 2000 yılında Vahit Tuna tarafından yapılmıştır. Yazıda kullanılan fotoğraflar Tuğçe Tuna, Vahit Tuna, Volkan Erkan, Murat Dürüm’e aittir.