Burak ARTUNER

Amerika genç bir cumhuriyetken, Akdeniz’de Osmanlı Devleti’ne bağlı Garp Ocakları’ndan çok çekmişti. Türk denizciler, Amerikalıları o denli gülünç durumlara sokmuştu ki çaresiz kalan ABD, güçlü bir donanma kurmak zorunda kalmıştı. Bugün üstün güç haline gelen ABD’nin deniz piyadelerinin marşı, o günlerde yaptıkları uğraşın izlerini taşır.

Amerika’nın kurulduğu günden itibaren en büyük gelir kaynaklarından birisi Akdeniz ülkeleri ile yaptığı ticaretti. Ülkenin ihraç ettiği buğdayın ve unun altıda birini ve tuzlanmış balığın dörtte biri Akdeniz ülkelerinden geliyordu. Amerika’nın 80-100 gemisi Akdeniz limanlarına girip çıkıyordu.

Osmanlı Devleti’ne bağlı Garp Ocakları işte bugünlerde Amerikalılara rahat vermiyordu. Amerikan Kongresi ticaretini emniyet altına alabilmek için “Korsan Devletler” ismini verdiği Garp Ocakları ile dostluk mutabakatları imzalamaya karar verdi. Bu iş için de Amerika’nın Paris elçisi Thomas Jefferson (1789’da Dışişleri Bakanı, 1801’de de Cumhurbaşkanı olmuştu), Londra elçisi John Adams (1796’da Cumhurbaşkanı olmuştu) ve eski Paris elçisi Dr. Benjamin Franklin görevlendirildi. Bu üçlü barış imzalamaları için 11 Mart 1785’de tam yetkili kılındı. Bu yolda harcamaları için buyruklarına 80 bin dolar para da verildi.

Bunlar tam harekete geçeceği sırada iki Amerikan ticaret gemisi, Barbaros’un torunları olan Cezayirli denizciler tarafından esir edildi. Büyük çoğunluğunu Türklerin oluşturduğu Cezayirli denizciler, hakimiyetlerini yalnızca Akdeniz’de hissettirmiyordu. İki yıl evvel (1783) İspanyolları ağır bir hezimete uğratmışlar, kapalı tutulan Cebelitarık Boğazı’nı açmışlar ve Atlas Okyanusu’nda bayrak gösterir olmuşlardı.

AMELELİK YAPIYORLARDI
İşte bu günlerde 1785’in 25 Temmuz’unda İspanya’nın Cadiz limanına gitmekte olan kaptan İsaac Stevensen yönetimindeki Maria isimli Amerikan gemisi Cezayirli denizciler tarafından zaptedildi. Bundan 5 gün sonra da kaptan Richard O’Brien komutasındaki Dolphin isimli gemi Cezayirlilerin eline geçti. Her iki gemide toplam 21 kişi vardı. Cezayir’e götürülen esir Amerikalılar, mesleklerine ve uğraşlarına nazaran çalıştırılmaya başlandı. Sabah 09.00’dan akşam 16.00’ya kadar Amerikalılar, demirci, marangoz yahut inşaatlarda amele üzere çalıştırıldılar.

Kendilerine iki somon ekmek veriliyor ve tüm günü bununla geçiriyorlardı. Kimi genç delikanlılar da Dayı’nın hizmetine verilmişti. Özgürlüklerine pek düşkün Amerikalılara esaret epeyce sıkıntı geliyordu. Esirler, mektupla durumlarını Cadiz’deki Amerikan büyükelçiliğine bildirerek, kurtarılmalarını talep ediyorlardı.

Amerika bu tarihlerde çok varlıklı bir ülke değildi. Jefferson’un da bulunduğu heyet, esirleri kurtarmak için harekete geçti. Cezayir’e John Lamb isminde bir temsilci gönderdiler. Bu Lamb, Cezayir Dayısı Mehmed Paşa’ya her esir için 200 dolar ödemeyi teklif etti. Lakin dayı, kaptanlar için 6 bin, her gemici için de 400 dolar fidye vermeyi önerdi. Natürel Amerika bunu karşılamayı kabul etmedi. Temsilci Lamb, İspanya’ya elleri boş olarak döndü. Amerikalılar uzun müddet esirlerini almak için teşebbüste bulunmadı. Bu sırada Amerikalı kaptan O’Brien Paris büyükelçisi Jefferson’a gönderdiği mektubunda, korsan devletlere vergi verilerek barış mutabakatı yapılmasında ısrar ediyor, yoksa ticaretin durma noktasına gelebileceğini söz ediyordu.

DONANMA FİKRİ
İşte bu günlerde Jefferson’da kuvvetli bir donanma meydana getirme fikri filizlenmeye başladı. Londra elçisi Adams’a gönderdiği bir mektupta, “Mesele silah kuvvetiyle halledilebilir. Amerika tarafından hazırlanacak 150 topa sahip bir donanmaya Napoli ve Portekiz devletleri de katılırsa, Ocaklar yola getirilebilir” diyordu.

Ancak bu fikrinin vakit alacağını söylüyor, şimdilik Ocakların ikram ve parayla oyalanmasını öneriyordu. Adams da donanma oluşturmanın çok vakit alacağını para ve ikramlarla korsanlarla uzlaşılmasının daha hakikat olacağını söz ediyordu. Bu günlerde, Abdurrahman isimli Trablus paşası Londra’daydı. Çabucak bu elçiyle bir buluşma ayarlandı. 1786’nın ilkbaharıydı. Adams, Abdurrahman’a her hangi bir tecavüz ve incinme olmadığı halde iki devletin ortasındaki düşmanlığın nedenini sordu. Abdurrahman ise Akdeniz’in yargıçlarının Osmanlı Devleti ile Garp Ocakları olduğunu ve bu devletlerin müsaadesi olmadan Akdeniz’de hiçbir yabancı devlet gemisinin serbestçe seyredemeyeceğini anlattı. Elçi, Akdeniz’in yargıcının Türkler olduğunu vurguluyor ve ticaret yapabilmek için Türklere fiyat ödenmesi gerektiğini söz ediyordu. Bunun için de 90 bin sterlin istiyordu.

Aslında Amerikalılar’a yapılan taarruzun perde ardında İngiltere ve Fransa’nın da parmağı vardı. Zira bu iki ülke ticari menfaatleri gereği Amerikalıların tecavüze uğramasına ses etmiyorlardı. Esirlerin kurtarılması sorununu Amerikan Kongresi lakin 1790 yılında görüşebildi. Jefferson, bu günlerde Dışişleri Bakanı’ydı. Ve bu mevzudaki engin deneyimlerini bir raporla Kongre’ye sundu. Bu raporunda Jefferson, Türk denizcilerinin gözüpek ve atılgan beşerler olduklarını ve gemilerini düşman gemilerine bindirerek yakından savaştıklarını da belirtti. Kongre, sıkıntının tahlilinde Cumhurbaşkanı George Washington’a tam yetki verdi. Amerika’daki bu gelişmeler Cezayir’deki esirleri de ziyadesiyle mutlu etmişti. 1791’de Cezayir dayısı Mehmed Paşa ölmüş, yerine yeğeni ve hazinecisi Hasan dayı geçmişti. Amerikan casusları çabucak durumu ülkesine bildirdi. Hasan dayının iş bilir, akıllı bir kimse olduğunu söylüyor. Kongreden müsaade çıkarsa, Hasan dayı ile yeterli bir barış mutabakatı yapılabileceğini bildiriyordu.

11 GEMİYİ ZAPTETTİLER
Nihayet 20 Şubat 1792’de senatodan yılda yüz bin doları geçmemek üzere Cezayir, Tunus, Trablusgarp ile barış yapılması ve esirler için de azami 40 bin dolar verilmesi konusunda Liderin sıkıntıyı halletmesine dair bir karar çıktı. Bununla birlikte ayrılan para, yalnızca Cezayir Ocağı için bile kâfi değildi. Cezayir, cimri Amerikalılar’ın teklifini kabul etmedi. 5 Ekim 1793’te Cezayir filosu, Cebelitarık Boğazı’nı geçerek Atlas Okyanusu’na açılınca Amerikalıların etekleri tutuştu.

Artık Cezayir’in barışa yanaşması daha güç bir ihtimaldi. Barışa karar verseler bile daha çok para isteyecekleri katiydi. Amerikalıların korktuğu olay bir mühlet sonra gerçekleşti. Tüm alarm durumuna rağmen Cezayirli denizciler, tam 11 Amerikan ticaret gemisini ele geçirmeyi başardılar. Bu gemilerde 105 denizci vardı. Ülkenin ticaretini durma noktasına getiren olay, büyük yankı buldu. Amerikan kamuoyu, her ne olursa olsun bu sorunun çözülmesini istiyordu.

ABD’NİN BİRİNCİ FİLOSU
Birinci olarak, Amerikan ticaretinin korunması için bir filo meydana getirilmesine karar verildi. Kongre, 27 Mart 1794’te altı gemiden oluşan bir filo oluşturmak için Başkan’a selahiyet verildiğini bildiren bir karar aldı. Bir yıl sonra altı gemiden mürekkep olan Amerikan filosu harekete geçmeye hazır bekliyordu.
Lakin genç Amerikan filosunun kendine inancı olmasa gerek, Cezayir’le barış mutabakatının yolları da aranıyordu. Cezayir dayısı ile yapılan temaslar sonucunda dayı iki milyon 435 bin dolara barış antlaşması imzalayabileceğini bildirdi. Biraz pazarlık yapıldı. Amerikalılar Cezayir’e gerek barış ve gerek tutsakların fidyesi olmak üzere iki milyon 274 bin Meksika doları ödemeğe razı oldu. Bunun dışında her yıl bu ocağa 12 bin Cezayir altını ve bunun kıymetinde mühimmat ve materyal vermeyi de kabul etti.

Bu antlaşmanın özgün metni Türkçe’dir. Bu antlaşma 1812’ye kadar devam etti. Bu mühlet zarfında iki taraf da muahedeyi ihlal edecek hareketlerde bulunmadı.

1800 yılı Eylül ayında Amerikan hükümetine ilişkin George Washington gemisi Cezayir’e geldi. Gemi Cezayir’e vergi getirmişti. Dayı, bağlı olduğu Osmanlı padişahına bir jest yapmak istedi. Gemi kaptanı William Bainbridge idi. Dayı geminin, kendi elçilik heyetini İstanbul’a götürmesini istedi. Kaptan ve konsolos buna yetkileri olmadığını anlatmak istedilerse de başaramadılar. Dayı ısrarcıydı. Hatta Amerikalılara kendi kelamını yerine getirene kadar gemideki bayrağı indirmelerini ve kendi bayrağını çekmesini emretti. Amerikalılar çaresiz kaldılar, hükümetlerine “İstanbul’a gitmeye mecbur kaldık” dediler. 17 Ekim’de yola çıkan Amerikan gemisi, 11 Kasım’da İstanbul limanına girdi. Gemiyle Cezayir elçilik heyeti padişaha şu armağanları getirmişti: “100 zenci köle, 60 cariye, 4 at, 150 koyun, 25 sığır, 4 arslan, 4 kaplan, 4 antilop, 12 papağan, ayrıyeten elmaslar ve para” Amerikalılar bu armağanların bir milyon pahasında olduğunu hesaplamışlardı. Bu tarihlerde bütün Cezayir Ocağı’ndaki öz Türklerin sayısı 14 bindi. Kuloğulları (Türk babadan ve yerli anadan olanlar) topluluğundan ise rastgele bir savaş halinde atlı ve yaya olmak üzere 60 bin kişi çıkıyordu.

TRABLUS’TAKİ OPERASYON
Bir süre sonra Amerikalıların başı bu sefer Trablusgarp hakimi Karamanlı Yusuf Paşa’yla kaygıya girdi. Yusuf Paşa, Amerikalıların verdiği vergiden kendi hissesine daha fazla para istiyordu ve bu yüzden 1801 yılının mayıs ayında Amerika’ya savaş ilan etti. Çiçeği burnundaki Lider Jefferson, küçük Amerikan donanmasına Akdeniz’e gitme buyruğu verdi. Savaş dört yıl sürdü. 1803’ün yazında daha evvel İstanbul’a giden kaptan olan William Bainbridge komutasındaki Philedelfia kuşatmayı yarmaya çalışırken Trablus limanında karaya oturdu. Kaptan ve denizciler teslime mecbur kaldılar. Trabluslular bu gemiyi donattılar. 1804’ün şubatında Stephan Decature komutasındaki bir Amerikan gemisi gece karanlığından yararlanarak gemiye baskın yaptı ve gemideki Trablusluları kılıçtan geçirdiler. Bundan öbür Tunus’taki Amerikan Konsolosu William Eaton, Derne’ye bir baskın planı hazırladı. Savaş halinde oldukları Trablus dayısının paşalıktan yoksun ettiği büyük kardeşi Hamid’in de ittifakını sağladılar. Sekiz Amerikan deniz piyadesini ve dokuz yüz Arabı alarak Derne’ye saldırmak üzere çölden hareket ettiler. Bunlar Derne’yi zaptedip kaleye Amerikan bayrağı çektiler. Bu küçük zafer, Amerika’da büyük yankı yaptı. Zaferin anısını ebedileştirmek için Boston kentinde bir sokağa Derne ismi verildi. Bunun dışında Amerikan deniz piyadelerinin marşı da bu zafere vurgu yapar. Bugünde söylenen bu marşın birinci dört mısrası şöyledir:

“From the Halls of Montezuma
to the Shores of Tripoli
We fight our country’s battles
On the land as on the sea…”
“Montezuma’nın dehlizlerinden
Tripoli kıyılarına kadar,
ülkemiz için
hem karada hem de denizde savaştık…”

Amerika’nın marşlarına, sokak isimlerine kadar geçen bu büyük zaferinden! bir yıl sonra 1805’te Trablus dayısına 60 bin dolar fidye verdiğini de unutmadan hatırlatalım.

patronlardunyasi.com