Gelişen ve değişen dünyada ilerleyen teknolojinin muhtaçlıklarını karşılamak için kritik madenler ve az toprak elementleri artık daha fazla telep ediliyor
Kritik madenler ve ender toprak (yer) elementlerinin tanımlaması, “modern teknolojiler, ekonomiler, ulusal güvenlikler için vazgeçilmez ve hem kaynak hem de tedarik zincirinde risk ihtimali taşıyan metalik ve metalik olmayan madenler” halinde.
Dünya genelinde düşük karbon altyapılarına geçişte, elektrikli araçlar, güneş panelleri ve rüzgar türbinleri başta olmak üzere pak güç teknolojilerinde ve elektronik aygıtların üretiminde kullanılan bu kaynaklara talep son yıllarda artıyor.
Dünyada az sayıda coğrafyada bulunan bu madenlere talep, bilhassa yenilenebilir güce yatırım yapan ülkelerden geliyor. Kritik madenler giderek yeni güç jeopolitiğinin öznesi haline gelme yolunda ilerleyerek, geçen yüzyılda fosil yakıtlar özelinde şekillenen güç jeopolitiğinin ve milletlerarası münasebetlerin gündeminde kendine yer buluyor.
Dünyada kritik madenler listesi, antimon, barit, berilyum, bizmut, borat, kobalt, florit, galyum, germanyum, hafniyum, indiyum, magnezyum, doğal grafit, kömür, doğal kauçuk, niyobyum, fosfat kaya, fosfor, skandiyum, silikon metali, tantal, tungsten, vanadyum, boksit, lityum, titanyum, stronsiyum, platin kümesi elementler (osmiyum, iridyum, rutenyum, platin, paladyum, rodyum) ile ağır ender toprak elementleri ve hafif az toprak elementleri olarak sıralanıyor.
Başlıca az toprak elementleri olan monazit, bastnazit, ksenotim, öropiyum, yitriyum ve ödiyalit karbonatitler alkali kayalar, ırmak kumları ve kil taşlarında bulunuyor.
Kullanım alanları ve geri dönüşüm
Cep telefonları, bilgisayarlar, fiber-optik kablolar, yarı-iletkenler, savunma sanayi, medikal aygıtlar, elektrikli araba, rüzgar türbinleri, güneş panelleri, tekrar şarj edilebilir piller, paslanmaz çelik ve elektronik aygıtların üretiminde kullanılan kritik madenler için her ülke, sanayi gereksinimleri ve tedarik zincirinde aksaklık riskini dikkate alarak kendi listesini oluşturuyor.
Kritik madenler ve az toprak elementlerinin kaynağının ve üretiminin birtakım ülkelerin yahut şirketlerin egemenliğinde olması, tedarik sürecinin mümkün sıkıntıları ortasında gösterilirken politik kararlar, savaş, salgın, doğal afetler, maden kazaları ve madenin nadir bulunuşu üretimin sınırlanması riskini doğuruyor.
için tanımlanmış kritik madenler listesinin, çalışmaların tamamlanmasının akabinde 2024’te yayımlanması planlanıyor.
“Daha yeşil etraf şartları getirecekler”
İstanbul Teknik Üniversitesi (İTÜ) Avrasya Yer Bilimleri Enstitüsü Öğretim Üyesi Prof. Dr. Gültekin Topuz, bu maden ve elementlerin, kritik teknolojilerde, endüstride kullanıldığını, ülke endüstrisi ve güvenliği için elzem olduğunu söyledi.
Kritik madenlerin kimilerinin ağır metaller olduğunu, çıkarılma faaliyetlerinin madencilik standartlarında yapılmaması durumunda etraf açısından problemler ortaya çıkabileceğini vurgulayan Topuz, “Her halükarda maden işletmesi sırasında etrafa verilen zararın en aza indirilmesi için efor gösterilmesi lazım.” dedi.
Bakır, çinko, kurşun, antimuan üzere madenlerde de su teması riskinin bulunduğunu bildiren Topuz, platin kümesi elementler ve ender toprak elementleri için ise su ve havayla temas durumunda bir tesirin kelam konusu olmadığını belirtti.
Topuz, kritik madenlerin ve ender toprak elementlerinin etrafa katkıları hakkında şu değerlendirmelerde bulundu:
Bunlar bize yeşil bir dünya sağlamayacak fakat petrol ve yan eserlerine göre daha yeşil etraf şartları getirecekler. Bu madenlerin teknolojinin gelişimine sağlayacakları katkı, atmosfere karbondioksit salımını kıymetli ölçüde azaltacaktır. Bunların elektrikli araçların, rüzgar ve güneş güç santralleri bileşenlerinin üretimi üzere alanlarda ağır kullanımları, petrol ve doğal gaz kaynaklı ulaşım ve güç bölümü emisyonlarının önüne geçecektir. Yeniden petrol ve doğal gaz ile çalışan aygıtlar bu madenler sayesinde geliştirilen teknolojilerle ortadan kalkacaktır.
“Kendi kritik madenler listemizi oluşturmalı ve envanterini çıkarmalıyız”
İTÜ Maden Fakültesi Jeoloji Mühendisliği Kısım Lideri Prof. Dr. Emin Çiftçi, yeşil güç ve etraf dostu teknolojilerin fosil kaynaklara bağımlı olduğunu, elektrikli araç üretebilmek için bataryada kullanılan lityum, kobalt ve kadmiyumun fosil kaynaklardan elde edildiğini kaydetti.
Maden yataklarının tamamının fosil kaynaklar olması nedeniyle iç içe geçme durumu olduğundan bahseden Çiftçi, doğal kaynaklara bağımlılığın form değiştirerek devam edeceği görüşünü paylaştı.
Çiftçi,
Günümüzde en kıymetli emisyon kaynağı baca gazları ve trafik. Kritik madenler sayesinde bunu ortadan kaldırıyorsunuz, bu aslında tabiat için olabilecek en hoş senaryo. Lakin biz her vakit doğal kaynaklara bağımlıyız, bir elektrikli araçta yaklaşık 20 kilogram bakır kullanılıyor ve bakır da maden yataklarından geliyor.
ifadelerini kullandı.
Bazı madenlerin çıkarılmadıkları vakit da tabiata ziyan verebileceğine dikkati çeken Çiftçi, kelamlarını şöyle tamamladı:
Madencilik olmadan teknolojik gelişmişlik olamaz. Çıkarılmadıkları sürece madenlerin kimi bileşenleri madenden toprağa, topraktan bitkilere yahut madenden sızıntı halinde yer altı sularına karışabilmektedir. Bu yüzden çıkarılmaları herkes için uygun. Türkiye’de metal madenciliğinde çok güzel standartlarımız var, etrafa verilen ziyanlar minimize edilmiş durumda. Yeni ve etrafla barışık teknolojiler artık hayatımızın kaçınılmaz kesimi. Bu teknolojilerin gerektirdiği elementler için bizim de kendi kritik madenler listemizi oluşturmamız, envanterini çıkarmamız ve kaynak durumumuzu sorgulamamız lazım. Gerçek olan şu ki madenlerinizi yeterli değerlendirirseniz Avrupa ülkeleri üzere kalkınır, ilerlersiniz, âlâ değerlendiremezseniz Afrika ülkeleri üzere yerinizde sayarsınız.
