1969’da ayda kalıcı bir yerleşim kurma fikri imkansız görünüyordu…
ABD, Çin ve Japonya yeni bir yarışında birbirleriyle uğraş ederken, Dünya’nın toprak uyuşmazlıkları yakında uzaya da yayılabilir.
Neil Armstrong, Amerikan bayrağını Ay’a birinci defa diktiğinde, ABD’nin Ay’ın sahibi olduğunu düşünenler vardı. Pekala hakikaten de Ay’ın sahibi olabilecek biri var mı?
Northumbria Üniversitesi’nden uzay hukuku profesörü Christopher Newman’a nazaran bu sorunun kolay bir yanıtı var: Hiç kimse Ay’ı sahiplenemez!
Uzay muahedeleriyle belirleniyor
Ay ve öbür gökcisimleri, 1967 Dış Uzay Mutabakatı’na (OST) tabidir. Amerika’nın Ay’a ayak basmasından iki yıl evvel imzalanan bu yasalar, Ay’dan kimsenin hak talep edemeyeceği manasına geliyor.
Uluslararası mutabakatların standartlarına nazaran sırf 17 unsurdan oluşan OST, Ay’ın yahut öteki gökcisimlerinin ‘sahiplenilemeyeceği’ unsurunu ortaya koyuyor.
Profesör Newman, bahisle ilgili yaptığı açıklamada şu tabirleri kullandı:
O vakitler Ay yarışını kimin kazanacağı katiyen muhakkak değildi. Dolayısıyla bu mutabakatın hedefi, bu iki büyük üstün gücün (ABD ve Rusya) uzayda rekabete girmesini engellemek ve kimsenin üstünlük kurmamasını sağlamaktı.
Bunun manası, Ay’ın üzerinde kimse egemenlik tezinde bulunamaz, hak talep edemez ve Ay’daki araziyi sahiplenemez.
Bu mutabakata itiraz edilemiyor
üzerinde belli bir mülk üzerinde hak sav etmek istiyorsanız, mahkemeye başvurmanız gerekir.
Ancak Ay’da toprak sahibi olabilmek için Dış Uzay Mutabakatı’na (OST) itiraz edeceğiniz bir mahkeme yok.
OST’de ortaya konan bir öteki değerli prensip, devletlerin uzayı keşfetme ve inceleme hakkına sahip olmasıdır.
Uzay araştırmaları kısıtlanamayacağından, hiç kimse yasal olarak Ay’ın bir kısmını çitle çeviremez ve güya kendi mülküymüş üzere davranamaz.
Ülkelerin sorumlulukları
Dış Uzay Muahedesi, Ay’a gerçekleştirilecek tüm vazifelerden ülkeleri sorumlu tutuyor. Örneğin; Ay’da terk edilen iniş araçları, sondalar ve Ay otomobilleri, onları oraya gönderen ülkelerin sorumluluğunda.
Teorik olarak, şayet bir devlet Ay’da kalıcı bir yerleşim yeri inşa edecekse, bu, inşa ettikleri her yapının kendilerine ilişkin olacağı manasına gelebilir. Lakin tekrar de kimse toprak talep edemez.
NASA’nın Jet Propulsion Laboratuvarı, Ay’ın yüzeyin altında bekleyen yüz milyarlarca dolarlık kullanılmamış kaynak içerebileceğini varsayım ediyor.
En kıymetlisi, bu kaynaklar gelişmiş elektroniklerin imalini sürdürmek için gereken ender toprak metallerini içeriyor.
Kaynak kullanımı tartışılıyor
Ancak Profesör Newman, bu kaynaklarla ilgili yasal olarak neler yapılabileceğinin uzay hukuku topluluğunda büyük bir tartışma konusu olduğunu söylüyor.
Bu açıdan bakıldığında madencilik, Dış Uzay Mutabakatı tarafından açıkça yasaklanmış oluyor.
Devletler gök cisimlerini özgürce kullanma hakkına sahip olduğundan, savunucular bunun orada buldukları mineralleri ‘kullanmayı’ da kapsayacak formda genişletilmesi gerektiğini söylüyor.
Dış Uzay Mutabakatı’nda belirtilen kurallar açıktır: Hiçbir devlet Ay’da toprak argümanında bulunamaz.
Ancak muahede, 50 yıl evvel, bırakın madencilik faaliyeti kurmayı, Ay’a seyahat etmenin bile düşünülemez olduğu bir periyotta yazıldı.
Yasanın neyin ‘kullanım’ sayıldığı sorusuna açık uçlu yaklaşımı nedeniyle, uzak gelecekte devletler ve şirketler, Ay’ın kimi kısımlarına sahip olmak isteyebilir.
Hatta kimi beşerler, artık Dış Uzay Muahedesi’ni geçersiz sayıp, günümüze uygun daha fazla düzenleme yapma vaktinin geldiğini öne sürüyor.
Son zamanlardaki başarısız iniş denemelerinin gösterdiği üzere, Ay’a ulaşmak hâlâ son derece sıkıntı ve Ay yüzeyinde kalıcı yerleşimlere benzeyen rastgele bir şey görmeye başlamamız muhtemelen uzun vakit alacak.
Dış Uzay Mutabakatı hakkında bilmeniz gerekenler
Uzay araştırmaları tüm ülkelerin faydasına olmalı.
Uzay, ulusal egemenlik tezlerine tabi değildir.
Devletler uzayda memleketler arası hukuka uymalıdır.
Devletler uzaya nükleer silah yahut öteki kitle imha silahlarını koymamalıdır.
Astronotlara tüm insanlığın elçileri üzere davranılmalıdır.
Devletler uzaydaki ulusal faaliyetlerden sorumludur.
Devletler, başka eyaletlerin uzay objelerine verilen ziyanlardan sorumludur.
Devletler fırlatmaları gözlemleyebilmelidir.
Uzay faaliyetleri konusunda BM ve kamuoyunun bilgilendirilmesi gerekli.
İstasyonlar ve üsler başka devletlerin temsilcilerine açık olmalıdır.
Hükümetlerarası faaliyetler de mutabakatla denetim edilir.
Anlaşma tüm devletlere açıktır.
Anlaşma değiştirilebilir.
Devletler muahededen ayrılabilir.
Bu muahedenin kopyaları, devlet arşivlerinde saklanır.
