AK Parti’nin İstanbul Büyükşehir Belediye Lider adayı bugün resmen açıklanıyor.

Cumhuriyet Halk Partisi’nin İstanbul adayı ise geçtiğimiz günlerde açıklanmıştı. İrili ufaklı öbür partilerin İstanbul adayları da kamuoyunun önüne çıkıyor.

Böylece, İstanbul’un mahallî idare sürecinin değerli bir dönemeci daha yaklaşıyor.

İstanbul’un mahalli yönetim tarihi ise yalnızca Türkiye için değil, dünya ölçeğinde de çok eski vakitlere uzanıyor.

İstanbul, 501’inci liderine hazırlanıyor

İstanbul; fethedilişinin 571’inci yıldönümüne iki ay kala yapılacak 2024 mahallî seçimleriyle bir defa daha belediyecilik alanındaki yöneticisiyle tanışacak. Böylelikle, fethin akabinde Fatih Sultan Mehmet’in 30 Mayıs 1453’te hem Kadı hem de İstanbul Belediye Lideri olarak görevlendirdiği Hızır Beyefendi Çelebi’den bu yana İstanbul’un belediyecilik alanındaki yöneticilerine yeni bir isim daha eklenirken, İstanbul 501’inci liderini seçmiş olacak.

Devleti periyodunda İstanbul’un mahallî idaresi, Tanzimat Fermanına kadar Kadıların sorumluluğundaydı. Kadılar, şehircilikle ilgili işleri Muhtesip, Subaşı ve Mimar Ağa unvanlı vazifeliler aracılığıyla yürütüyordu. Hızırbey Çelebi’den başlamak üzere bugüne kadar kentin idaresinde 422 Kadı, 51 Şehremini, 27 de Belediye Lideri olmak üzere tam 500 yönetici vazife aldı.

İlk Batı tipi belediye Beyoğlu’nda kuruldu

İstanbul; fetihten sonra uzun asırlar boyunca, iktidar merkezi Dersaadet ile Üsküdar, Galata ve Eyüp’ten oluşan (Bilâd-ı Selâse) dört ilçe üzerinden yönetilmişti. Kırk şubeye ayrılan bu dört ilçeyi Lider sıfatıyla “İstanbul Efendisi” (Kadısı) yönetim ediyordu. Kadı, direkt Sadrazam’a bağlıydı.

Tanzimat’la birlikte Batı’nın, bilhassa de Fransa’nın Osmanlı’daki siyasi ve bürokratik tesiri, lokal idare alanında da görülmüştü. Bu doğrultuda, İstanbul’da belediye faaliyetlerini gerçekleştirecek Şehremaneti yönetimi 13 Haziran 1855’te kurulmuştu. Birinci Şehremini ise Pepe Salih Paşa olmuştu.

Bu yapılanma, devrin kimi memleketler arası gelişmelerinden bağımsız değildi. Araştırma Vazifelisi Betül Argunhan’ın Kırıkkale Üniversitesi Hukuk Fakültesi tarafından yayımlanan “Kırıkkale Hukuk Mecmuası”nın Nisan 2022 sayısında kaleme aldığı “İstanbul Şehremaneti” başlıklı makalede lisana getirdiğine nazaran, o devirde İngiltere, Fransa ve İtalya, Osmanlı Devleti’yle birlikte Kırım Savaşı’nda Rusya’ya karşı bir ittifak oluşturmuş, bu ittifakın stratejik merkezi de Galata-Beyoğlu olmuştu. Bölgede zati ağır olan yabancı nüfus; Avrupalı asker, diplomat, gazeteci, sıhhat vazifelisi ve sair alanlardan yeni gelenlerle birlikte daha da artmıştı.

Ancak buralarda yaşamaya başlayan Batılılar, İstanbul’u köhne buluyor, Avrupa basınında sık sık Osmanlı başşehrinde çağdaş bir belediyeciliğin olmadığından bahseden yazılar çıkıyordu.

Fransız şair Theopile Gautier, 1864 yılında İstanbul hakkında, “Yürüyecek kaldırım, binecek otomobil, rahat edecek otel, yemek yiyecek lokanta ve muhatarasız (tehlikesiz) gezilecek sokak olsa, tabiatın rayegân (pek bol) kaldığı letafet-i (güzel) görüntü ve havasından bir seyyah müstefit (istifade etmek) olabilir.” diye yazmıştı.

Bire bir Paris belediyeciliği örnek alındı

Yeni düzenlemede bariz bir Fransa tesiri vardı. O kadar ki, Paris’te kentin en gelişmiş mahallî idare ünitesi olan Altıncı Daire (Sixième Arrondissement) yapılanması, tıpkı isim ve düzenlemeyle Galata-Beyoğlu’na taşınmıştı. “Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi”nin Genel Koordinatörü, akademisyen Zafer Toprak, kaleme aldığı “Altıncı Daire-i Belediye” hususunda; Altıncı Daire’nin bu semtte faaliyete geçmesinin, yönetimdeki isimlerin “Batı özlemi”yle bölgedeki yabancı ülke elçiliklerinde çalışanlar, değişik ülkelerden yabancı iş sahipleri, levantenler ile sair azınlıkları belediyecilik hizmetlerinden daha tesirli bir halde yararlandırma hedefiyle yapıldığını belirtmişti. Osmanlı idaresindeki kimi isimler, bir yandan Batılı çevrelerin beğenisine uygun düzenlemeler yapmaya başka yandan da Batı üslubu yaşama meyilli “Osmanlı burjuvazisi” için “Avrupa taklidi” bir ortam hazırlamaya itina gösteriyordu.

Osmanlı devrinin son Şehrameneti ise Mehmet Ziyaeddin Bey’di. 13 Nisan 1923’te vazifesi sonlanan Mehmet Ziyaeddin Bey’in akabinde 15 Nisan 1923’te Cumhuriyet devrinin birinci Şehremini Ali Haydar Yuluğ misyona başlamıştı. İlerleyen süreçte, Şehremaneti Dahiliye Nezareti’ne bağlanmış, 1930 yılında ise 1580 sayılı Belediye Kanunu ile yetkileri İstanbul Valiliği ile birleşik hale getirilmiş olan İstanbul Belediyesi’ne verilmişti.

14 Ekim 1930’daki mahallî seçimlerin akabinde; İstanbul Genel Meclisi, Vali ve Belediye Lideri Muhittin Üstündağ tarafından 6 Kasım 1930’da açılmıştı. Tek parti periyodunda ömrü çok kısa süren muhalefet partisi, Hür Cumhuriyet Fırkası da bu seçimlere katılmış lakin seçmen yalnızca belediye meclis üyelerini seçebilmişti. Demokrat Parti devrinde ise 1 Mart 1956 prestijiyle valilik ile belediye ayrılacaktı.

Darbeciler 2,5 yılda 7 belediye lideri atadı

27 Mayıs 1960 darbesinin akabinde, askeri idare kentin yönetiminde bir türlü istikrarı sağlayamamıştı. Yerelde de demokratik sistemleri ortadan kaldıran idare, 10 Haziran 1960 tarihli Bakanlar Heyeti kararıyla belediye liderlerinin vazifelerine son vererek, atama yoluyla liderler getirilmesini kararlaştırmıştı.

Ancak dikta yönetimi içindeki, kendi adamını başkanlık koltuğuna oturtma çekişmesinden ötürü, atadıkları lideri birkaç ay içinde yine kendileri misyondan alıyorlardı. O denli ki, 2,5 yılda tam 7 lider değişmişti.

CHP, birinci seçimde sandıkta kazanamayınca itirazla kazandı

İstanbul Belediye Başkanı’nın birinci sefer direkt halk tarafından seçilmesi ise 17 Kasım 1963’te yapılan lokal seçimlerle başlamıştı. Bu seçimlerde Adalet Partisi adayı Nuri Erdoğan yüzde 37,9 oy oranıyla belediye başkanlığını kazanmıştı. CHP adayı Haşim İşcan ise yüzde 31,8’lik bir oy oranına ulaşabilmişti.

Adalet Partisi adayı seçimi kazanmasına karşın, CHP’nin yargıya yaptığı itiraz sonucu Nuri Erdoğan’ın başkanlığı iptal edilmiş, CHP’nin adayı Haşim İşcan bu kararla misyona başlamıştı.

Yerel idarelerde Büyükşehir Belediyesi düzenlemesi ise ANAP devrinde çıkartılan 3030 Sayılı Yasa ile yapılmıştı. İstanbul’un birinci Büyükşehir Belediye Lideri da 26 Mart 1984 tarihinde yapılan seçimlerin sonucunda Başbakan Turgut Özal’ın Genel Başkanlığını yürüttüğü Anavatan Partisi’nden Bedrettin Dalan olmuştu.