Çömeldikleri yerde donarak şehit oluyorlardı

Vakanüvis

şehitleri dualarla anılıyor…

22 Aralık 1914’te başlayıp 15 Ocak 1915’te sona eren harekatın 109’uncu yıl dönümü…

Ruslara karşı başlatılan harekat; Allahuekber ve Soğanlı Dağları ile bölgenin genelindeki en ağır kış koşullarında, binlerce Mehmetçik’in şehadet şerbetini içtiği bir faciaya dönüşmüştü.

Sayılarda yer yer ihtilaf olsa da bu harekatta 60 bini donma sonucu olmak üzere tam 78 bin şehit verdiğimiz kabul edilmekte. Rus birliklerinin de 32 bin askerini kaybettiği iddia ediliyor.

Enver Paşa’dan harekât karşılarına idam tehdidi

Sarıkamış Harekatı; vatan müdafaası yolunda faziletli ve uygun niyetli motivasyonlarla başlamış lakin birinci anlarından itibaren bir dizi yanlış karar ve olumsuz tabiat kaidelerinin birleşmesiyle yönetilemez ve sürdürülemez bir hâl almıştı.

Osmanlı İmparatorluğu’nun Başkumandan Vekili Enver Paşa; Rusları, “hiç beklemediklerini düşündüğü” bir yerden, Allahüekber Dağlarından aşarak vurmayı ve Kars’ı tekrar vatan topraklarına katmayı hedefliyordu.

Enver Paşa, harekatın başarılı olacağını adeta bir fikr-i sabit haline getirmişti. Aksi taraftaki itirazlara çok sert reaksiyon gösteriyordu. Prof. Dr. Kemal Arı’nın, Bütün Dünya mecmuasının Aralık 2015 sayısında yayınlanan “Sarıkamış Faciası” başlıklı yazısında yer alan, Osmanlı ordusunun seçkin kurmaylarından Hasan İzzet Paşa ile Enver Paşa ortasında geçen diyalog, bu halet-i ruhiyeyi ortaya koymaktaydı:

“Hasan İzzet Paşa, Enver Paşa’ya adeta yalvarırcasına, ‘Karda, kışta askeri yola çıkarmayalım. Yoksa hepsi donarak ölür.’ diyordu. Enver Paşa bu kelama o derece öfkelenmişti ki, ‘İzzet Paşa! Dua et, Harbiye’den hocamsın. Yoksa seni şurada darağacına asardım!’ diye karşılık vermişti.” Hasan İzzet Paşa idam edilmese de 3. Ordu Komutanlığı misyonundan alınmaktan kurtulamayacaktı. Paşa, kısa bir müddet sonra emekliğe de sevk edilecekti. Harekata karşı olan kıymetli isimlerden bir başkası de Kazım Karabekir Paşa’ydı. Ne var ki Enver Paşa, Karabekir’i de “Senin doğudaki durumdan haberin yok galiba.” diyerek terslemişti. Tekrar, müttefik kuvvetlerden Alman general Otto Liman von Sanders da harekatı yanlış bulanlardandı.

“On binden fazla askeri, bir günde karların altında bırak

Allahuekber Dağlarının yer yer 2-3 bin rakımlı geçitlerinde ısı, sıfırın altında 30 dereceye kadar düşüyordu. Çöllerdeki askerleri bölgeye çekmişler, bu nedenle de karların içinde o kıyafetlerle ilerlemeye çalışan birlikler ortaya çıkmıştı. Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi’nden Burak Can Özen’in “Sarıkamış Harekatı” başlıklı yazısı ile Dr. Altay Atlı’nın kapsamlı “Kafkasya” çalışmasında, periyodun tanıklıklarıyla feci durum anlatılıyordu. Bir subay, ilerleyen yıllarda kaleme aldığı anılarında şunları yazmıştı:

“Yol kenarında karların içinde çömelmiş bir asker, bir yığın karı kollarıyla kucaklamış, titreyerek, feryat ederek dişleriyle kemiriyordu. Kaldırıp yola sevk etmek istedim. Beni hiç görmedi. Zavallı çıldırmıştı. Bu suretle şu buzullar içinde biz tahminen on binden fazla askeri bir günde karların altına bıraktık ve geçtik.”

Sahada vazife yapan subaylardan bir oburu olan Binbaşı Ziya Yergök de anılarında, can kayıplarını şöyle anlatıyordu:

“Asker, karlar içinde düşe kalka ilerliyordu. Hava eksi 15-20 derece, sırt çantalarının yükü 30-35 kilogramdı. Ağır yükün altında askerler ter içinde kalıyor, dinlenmek için yol kenarına oturuyorlardı. Asıl felaket ise işte o vakit başlıyordu. Aklı başından gitmiş, canından bezmiş bu bitkin beşerler, tüfekleri bacaklarının ortasında yere çömeliyor ve öylece donup kalıyordu. Yol boyunca bu formda donmuş yüzlerce ere rastladık.”

Alman subay: Silah mermi yok, besin yok, ilaç sıhhat hizmeti yok, kıyafet yok

Sarıkamış Harekatı’nın olumsuz tablosu, Osmanlı İmparatorluğu’nun müttefiki Alman ordusundaki subaylar tarafından da lisana getirilmekteydi. 3. Ordu Kurmay Lideri Kurmay Yarbay Felix Guze’nin kaleme aldığı rapor, durumun vahametini gösteriyordu:

“Ordunun; elbise, silah ve teçhizatının tamamlanması güçtü. Avrupa’dan gönderilen gerecin birçoklarını İstanbul’a yakın olan birlikler alıyorlardı. Kafkas Cephesi’ne gönderilenler de çok vakit sonra gelebiliyordu. Bu sebeple, memleket içinde elbise ismine ele ne geçti ise bunlardan yararlanma yoluna gidildi. Ama amaç yeniden gerçekleşemedi. Kimi birlikler alacalı, bulacalı renkler içinde bir görünüm sergiliyorlardı. Çölden gelen birliklerin üzerinde yazlık üniformalar, kimilerinde da sandalet vardı. Öteki taraftan, köylüler savaşa katılmak istiyorlardı. Yöre halkı, para ve materyal sağlamada çok büyük fedakârlıklar göstermekteydi fakat Anadolu’da cephane üretilemiyordu. Silah, mühimmat ve cephane hiç bulunamıyordu. Yiyecek, içecek ve sıhhat işleri çok zorluklarla o da kısmen temin edilebiliyordu.”

“Isınmak için arkadaşına sarılıyor, sonra koyun koyuna donuyorlardı”

Prof. Dr. Kemal Arı da öbür şahitliklerle Sarıkamış ve etrafında yaşananları şöyle lisana getirmişti:

“Hazırlıklar tam değildi. Erzak kıttı. Askerin eğitimi eksikti. Giysileri yazlıktı. Kar paletleri yok denecek kadar azdı. Giderek dikleşen yerde materyallerin nasıl taşınacağı bilinmiyordu. Tipi, bir tül üzere askerlerin üzerini örtüyordu. Birkaç gün sonra besin derdi kendini gösterdi. Kar ve buz nedeniyle kâfi dinlenme buyruğu verilemiyor; hareket halinde ise ateş yakılamıyor, mutfak çalıştırılamıyordu; çorba bile yoktu. Kar iki metreyi bulmuştu. Askerlerden bazıları kar öbeklerine düşmeye başlamışlardı. Yığılıp kalan askerlerin üzerine bir uyku hali çöküyordu. Sonrasında bembeyaz bir vefata kendilerini bırakıyorlardı. Dağların doruğunda orta ara insan çığlıkları yükseliyordu. Mevt hissine kapılan vücutlar, azıcık ısınmak için yanındaki arkadaşının vücuduna sarılıyordu. Lakin bu sarılış, bir mühlet sonra koyun koyuna donup, vefata dönüşüyordu. Her şeye karşın yürüyebilen askerlerin ise terleri buz kalıplarına dönüşüp, vücutlarını sıkı sıkıya saran bir zırh oluyordu. Ölen her asker, ayakta kalabilen arkadaşlarınca kar ve buzların içine gömülüyordu. Düzlüğe inebilenler ise Rusların kurşun ve süngü darbeleriyle acımasız bir kıyıma uğradılar. Kalanlar da esir alındı.”

Rus Dük Pietroviç: “Türkler, bizden önce Allah’larına teslim olmuşlardı”

Macar muharrir Dr. Bela Horwarth ise bu kaidelere karşın gerek askerlerin gerekse bölge halkının fedakârlıklarından hayranlıkla kelam ediyordu:

“Burada beşerler, yokluğun ve sefaletin akıllara sığmayacak boyutlarını yaşıyorlar. Her şeye karşın yazgılarına razılar. Yurtlarını, terk edip kendilerine öteki bir hayat aramıyorlar. Ah! Sen her vakit elindeki ile yetinen Türk insanı! Bu ülkenin senden daha sadık insanı olabilir mi? Bu türlü bir halk ne kadar büyük bir sevgi ve hürmete layıktır.”

Rus Kafkas Ordusu Kurmay Lider Vekili Dük Aleksandroviç Pietroviç de anılarında, “İlk sırada diz çökmüş 9 kahraman. Mavzerleriyle nişan almışlar, tetiğe asılmak üzereler ancak asılamamışlar. İkinci sırada cephane taşıyanlar var, sandıkları bir avuçlamışlar ki, kainattan hırslarını almak istiyor gibiler. Öylesine kaskatı kesilmişler. Ve sağ başta Binbaşı Nihat. Dimdik ayakta, başı açık, saçları beyaza boyanmış, gözleri karşıda. Allahuekber Dağlarındaki son Türk müfrezesini teslim alamadım. Bizden çok önce, Allah’larına teslim olmuşlardı.” satırlarına yer vermişti.

Rus Orduları Başkomutan Vekili General Nikolski de Türk askerinin sergilediği kahramanlığı teslim etmekten kendini alamamıştı:

“Bütün Türk kumandanlar, en ümitsiz hücumlarını bile cesurca yapmaktaydılar. Mevzilerini delicesine ve inatla savunmaktaydılar. Türk askeri, kışın en şiddetli vakitlerinde bile savaşabilecek güce sahipti. Dondurucu soğukta bir barınaktan mahrum kaldıkları anlarda bile hiç durmadan kahramanca savaşmışlardı.”

Sonuçta; komuta yanılgıları başta olmak üzere, soğuk hava ve don, salgın hastalıklar, yetersiz lojistik üzere öbür ögelerle birlikte Sarıkamış Harekatı, tarihin ender gördüğü felaketlerden biri olarak kayıtlara geçecekti.