Eski Ziraat Bankası Genel Müdür Yardımcısı ve Başşehir Üniversitesi Memleketler arası Finans ve Bankacılık Kısım Lideri Prof. Dr. Şenol Babuşcu yaygın olarak saadet zinciri olarak bilinen Ponzi sistemin ayrıntılarını ve Türkiye’deki örneklere ait kıymetlendirme yaptı.
Babuşcu şunları kaydetti:
Ülkemizde toplumsal yapımıza işlemiş olan kısa müddette köşe dönme hırsı ile insanların ders almayıp tıpkı halde daima kandırıldığı sistem olan Ponzi Oyunu yine gündemde.
Geçmişte tekraren denenip önemli mağduriyetler yaratmış olması ve basın tarafından hususun uzun mühlet işlenmesine rağmen yeniden tıpkı cinste olaylar yaşanmaya devam etmekte. En son bir banka şube müdürü olan Seçil Erzan olayı ile bahis tekrardan gündeme geldi.
NEDİR BU PONZİ? NEREDEN GELİYOR?
“Ponzi Oyunu” ismini Charles Ponzi isimli bir dolandırıcıdan aldı. Ponzi 1919’da posta kuponlarını kullanarak birinci defa bu çeşit sistemi bilinen kurdu. Posta kuponları, o devirde mutabakatlı olan ülkelerde nakit paraya dönüştürülebiliyordu. Örneğin bir ülkede 1 dolara alınan bir kupon öteki bir ülkede 5 dolara bozdurulabiliyordu. Ponzi bu durumu göstererek yatırımcılardan para topladı.
Ponzi, gazetelere ilan vererek birkaç aylık devirde %100’lere varan çıkar vaat ediyordu. Gerçekte ise Ponzi posta kuponlarını al sat yapmıyor, yeni gelen yatırımcıların paralarını alarak birinci gelen yatırımcılara ödeme yapıyordu.
Dolayısıyla İtalyan Charles Ponzi tarafından kurulmuş olan Ponzi Oyunu, yüksek kâr getiren süreçler yapılıyormuş üzere gösterilerek yatırımcıları sisteme katmayı amaçlayan ve birinci yatırım yapanlara ödemenin, sisteme sonradan katılanların parasıyla yapıldığı bir dolandırıcılık usulü olarak tarihe geçti.
Ponzi Oyununda ortada yüksek kâr getiren bir üretim ya da süreç olduğu, bu sayede yatırımcılara yüksek çıkardan para ödendiği sav edilmekte ve sisteme yeni yatırımcılar çekmeye çalışılmakta.
Bu sisteme iştirakler bittiği vakit, ortada kâr getiren bir süreç olmadığı için yeni yatırım yapanlara ödeme yapılamamakta ve münasebetiyle sistem çökmekte. İtalyan Charles Ponzi’nin sistemi de Ağustos 1920’de çöktü.
Ponzi sistemi, yasal üzere görünen bir yatırım aracına iştirak ile asgarî vakitte azamî getiriyi sağlanacağını savunmakta. Dolandırıcı olan kişi yüksek getiri vaadiyle para toplamakta toplanan paranın bir kısmını birinci iştirakçilere geri ödemekte ve kalanını da kendine almakta. Sistemde daima bir açık olduğundan, ortaya çıkan açık yeni iştirakçiler ile kapatılmaya çalışılmakta. Yeni iştirakçilerin olmaması halinde sistem çökmekte. Sistemin özünde ise ebediyen ülkede o periyotta olan olağan getiriden çok daha yüksek getiri vaadi var.
Dünya’da en uzun periyodik ve boyutu en büyük Ponzi Oyunlarından biri yaklaşık 20 yıla yakın müddetle sürdürülebilen Bernard Madoff dolandırıcılığı. Gerçekte olmayan yatırımlarına 20 yıllık müddette 65 milyar dolara yakın para toplayan Madoff’un 2008 ekonomik krizinde yatırımcıların paralarını çekmeye çalışması üzerine dolandırıcılığı ortaya çıktı.
TÜRKİYE’YE 1980’LERDE GELDİ
Türkiye’de Ponzi Oyununun yaşandığı en büyük olay 1980’lerdeki bankerlik olayıydı. Daha sonra bir müddet yeni olay ortaya çıkmadı. Lakin son devirde bu cins saadet zincirlerinde artış yaşandığı görülmekte.
Türkiye’de en son saadet zinciri örneği, ÇİFTLİKBANK hadisesi.
Mehmet Aydın’ın Ağustos 2016’da kurmuş olduğu ve merkezi Kuzey Kıbrıs’ta bulunan Çiftlik Bank şirketi de Ponzi Oyunu örneği. Çiftlik Bank, internet üzerinden oynanan bir çiftlik oyununda satın alınıp beslenen hayvanların Türkiye’deki kimi çiftliklerde hakikaten üretileceğini vaat ederek insanları dolandırdı. Kelamda üretim yapan çiftliklerin eserleri de şirket bayilerinde satılmaktaydı. 2018’de oyuna para aktaran kullanıcıların şikayetleri sonrası SPK Çiftlik Bank hakkında cürüm duyurusunda bulundu. Sistemde 510 milyon TL’den fazla para toplandığı bunun 398 milyon TL’sinin geri ödendiği, yaklaşık 113 milyon TL’sinin ise kurucuların şahsi hesaplarına aktarıldığı bilinmekte.
SON ÖRNEK SEÇİL ERZAN
Gelelim en son saadet zinciri hadisesine. Bir bankanın şube müdürü olan Seçil Erzan’ın yüklü futbol dünyasında yer alan bireylerden banka ismini de kullanarak bu nitelikte para toplaması ve sistemin Kasım 2023’de çökmesi olayıyla karşı karşıyayız. Şube müdürü bankada yüksek getiri vaat eden bir özel fon oluşturulduğunu söyleyerek yüklü futbol dünyasında yer alan bireylerden olmak üzere banka müşterilerinden 40 milyon USD’dan fazla olduğu varsayım edilmekle birlikte şimdi ölçüsü tam olarak belirlenemeyen fiyatta para topladı. Sistem her olayda olduğu üzere bir mühlet sonra ödemeler yapılamaz hale gelince çöktü.
Ülkemizde daima yaşanan bu olaylardan bahsettiklerimiz yalnızca sistem tıkanınca ortaya çıkanlar. Muhtemelen şimdi belirlenemeyen benzeri yapılar da bulunmakta.
NEDEN OLUŞUYOR?
Bu sistemler neden oluşmakta? Olayın bir ekonomik ve bir de öteki istikametleri bulunmakta.
Ekonomik olarak bakacak olursak son yıllarda tasarruf araçlarının getirisi daima gerçek olarak enflasyonun gerisinde kaldığından eridi. Tasarruf sahiplerinden bir kısmı de bu erimenin farkında olarak biraz hırs biraz da çaresizlikle riskli alanlarda ya da güvenirliği gereğince belirli olmayan formlarda yatırım yapmaya yöneldi.
Ayrıca vergi ödemekten kaçınma isteği de burada diğer bir etken.
Diğer faktörler ise; toplumda çalışmadan kısa vakitte yüksek gelir sağlama isteğinin artması, hukukun objektifliğine olan inancın azalması, cezaların gereğince caydırıcı olmaması, toplumsal olarak dolandırıcılık, rüşvet, yolsuzluk, adam kayırmacılık olaylarının giderek olağan şeyler olarak görülmeye başlaması yani toplumsal yozlaşma ve nihayetinde oluşan ahlaki çöküntü.”
