Şu senaryoyu hayal edin, üniversiteye devamınızın ikinci yılısınız ve bir tuvalet kabininin gerisinde göz alıcı bir posterle karşılaşıyorsunuz. Şöyle yazıyor: “Pazartesi ne renk? Şayet bu soruyu cevaplayabilirsen sinestezi yaşayabilirsin.” İnanamayarak bakıyorsun, tıpkı soruyu arkadaşlarından birine bildiri atıyorsun ve “Neden bahsettiğin hakkında hiçbir fikrim yok” karşılığını alıyorsun. Apansız, tahminen de tüm hayatınız boyunca deneyimlediğiniz şeyin tam olarak norm olmadığını fark edersiniz.
Bu Holly Baxter’ın kıssası ve Pazartesi ile ilişkilendirilen bir rengi görmek onun gününün sıradan bir kesimi. Perşembe günlerinin lacivert olduğunu, Audrey ve Kirsty isimlerinin katlanmış perde dokusuna sahip olduğunu ve aydınlanma sözünün baloncuk gibisi bir dokuya sahip eflatun olduğunu her vakit biliyordu.
Holly’nin durumuna sinestezi ismi veriliyor. Söz, Yunanca “synth”in bir ortaya gelmesi ve algı manasına gelen “ethesia” sözlerinden gelmektedir. Basitçe tanımlamak gerekirse sinestezi, “bir uyaranın diğer bir modaliteye uygulanmasıyla oluşan bir duyumdur”; örneğin bir sesin duyulması, bir rengin görülmesini tetiklediğinde yahut bir sözün makul bir tadı olduğunda.
Sinestezinin 80’den fazla tanımlanabilir çeşidi vardır. En yaygın olanlardan kimileri, harflerin ve sayıların kendi renklerine sahip olduğu grafik rengi; ve sayıların, ayların ve haftanın günlerinin uzayda makul yerlerde bulunduğu uzaysal dizi. Tüm sinestezi çeşitleri birleştirildiğinde nüfusun yüzde dördü etkileniyor.
İlginç bir halde, bu durum sanatkarlar ortasında en yaygın olanıdır ve tahminen yüzde 23’ünde sinestezi vardır. Bu duruma sahip olduğu yahut sahip olduğu söylenen değerli isimlere bakıldığında bu hiç de şaşırtan değil: Vincent van Gogh, Kanye West, Billy Joel, Pharrell Williams, John Mayer ve Marilyn Monroe.
Sinestezi hastalarının çoğunluğu hatırlayabildiğinden beri bu duruma sahipti. Lakin az durumlarda, öbürleri bunu tipik olarak multipl skleroz ve radyolojik olarak izole edilmiş sendrom üzere nörolojik durumlardan yahut hipnoz sonrası telkin ve ilaç kullanımı üzere dış tesirlerden edinmiştir.
Sinirbilimciler sinesteziye neyin sebep olduğundan tam olarak emin değiller, fakat doğuştan gelen sinesteziler için ispatlar, beynin duyusal yorumlamadan sorumlu kısımları (tipik olarak görsel, işitsel ve intraparietal ağlar) ortasında daha fazla kontağa işaret ediyor. Esasen, bir duyu sistemine izole edilmesi gereken nöronlar ve sinapslar öteki duyu sistemlerine geçti.
Örneğin, renkli işiten sinestetiklerin, muhakkak sözleri duyduklarında görsel korteksin rengi işlemeyle bağlı çeşitli alanlarında aktivite sergiledikleri gösterilmiştir. Bir hipotez, çapraz duyusal irtibatların doğumda herkeste mevcut olduğunu, fakat olgunlaşma sırasında rafine edildiğini öne sürüyor. Sinestezi hastalarında bu kontaklar yetişkinlik boyunca kalır ve kaybolmaz.
Araştırmalar, bu durumun muhakkak avantajları olduğunu gösterdi; sinestezililerin daha uygun renk algısına, sesler ve biçimler ortasında daha güçlü münasebetlere ve yüksek yaratıcılığa sahip olduğu kanıtlandı; bu da neden bu kadar çok sinestetiğin sanatçı olduğunu kısmen açıklıyor. Sinestezi tıpkı vakitte öğrenmeye de yardımcı olabilir. Sinestetiklerin, alışılmadık tecrübelerini anımsatıcı araçlar olarak kullanabildikleri ve soyut kavramları öğrenirken yararlı oldukları görülüyor.
UC Berkeley’de araştırma asistanı ve kendisi de bir sinestezik olan Candita Wager, hatırladığı her şeyin “ister bir müziğin anahtarı olsun, isterse bir telefon numarası olsun, bir dizi renk kombinasyonu” olduğunu söylüyor. Nörolojik farklılıklara ek olarak, sinestezinin genetik bir bileşeni de var üzere görünüyor, zira ailelerde görülüyor; sinestezi hastalarının yaklaşık %40’ının bu durumla yakın bir akrabası var.
Umarız sinesteziyi tartışarak halkın farkındalığını artırırız ve bu durumu çevreleyen damgalamanın azaltılmasına yardımcı oluruz. Pekala pazartesi ne renk? Sinestezi var mı?
