“Gerçekleri anlamak için siyaset değil, sosyoloji konuşmaya muhtaçlık var.”
Mehmet Altan
Geçen günlerde, Salt İstiklal Binası’nın eşsiz atmosferinde, Robinson Crusoe 389 Kitabevi’nin raflarından yayılan kitap kokusunun sarmaladığı sıcak duvarları ortasında, sevgili Mehmet Altan ile gerçekleştirdiğimiz varlıklı içerikli söyleşi, niyetlerimi bir bahse yoğunlaştırmamı sağladı: “Asgari ücret” problemi. Bu buluşmanın ve Altan’ın yazılarının verdiği ilhamla, bu değerli mevzuya dikkatimizi çevirmemiz gerektiğine inanıyorum.
Türkiye’nin ekonomik görünümünde, minimum fiyatın ötesine geçen yararların nadirleştiği bir devirdeyiz. DİSK-AR’ın derinlemesine araştırmaları, ülkemizin toplu pazarlık oranlarının, Avrupa Birliği ve OECD ülkelerinin gerisinde kaldığını gözler önüne seriyor. Bu durum, minimum fiyatla geçinenlerin oranını yükseltiyor. Minimum fiyatın artışı, ne yazık ki öteki emek gelirlerine yansımıyor, bu da taban fiyatı giderek ortalama bir fiyat düzeyine dönüştürüyor. Fiyatların bu biçimde minimum düzeye yanlışsız eğilimi, minimum fiyatın ortalama işgücü karına oranında artışa yol açıyor. Toplu iş mukaveleleri ve sendikalaşma oranlarının düşüklüğü de bu duruma katkı sağlayarak, fiyatların taban seviyeye gerilemesine neden oluyor. Bu ekonomik dinamikler, Türkiye’de çalışma hayatının yeni gerçeklerini oluşturuyor ve kaçınılmaz olarak ülke süratle taban ücretliler ülkesine dönüşüyor.
Günümüzde taban fiyatın yalnızca yüzde on fazlasını ya da daha azını kazanan çalışanların oranı yüzde 48,7’ye ulaşmış durumda. Özel kesimin yüzde 21,7’si minimum fiyatın bile altında bir gelirle hayatlarını idame ettirmeye çalışıyor. Minimum fiyat düzeyinde ya da daha düşük bir fiyatla çalışanların oranı ise yüzde 50,4’ü buluyor. Bu sayılar, minimum fiyata yakın karlarla geçinenlerin oranının yüzde 64,7’ye ulaştığını da gösteriyor. Bu sayılar, emekçilerin karşılaştığı ekonomik zorlukların ve fiyat adaletsizliğinin çarpıcı bir tablosunu çiziyor.
2012 yılında, Türkiye’nin altında bir minimum fiyata sahip on iki Avrupa ülkesi bulunurken, bu sayı 2022’ye gelindiğinde yalnızca ikiye indi. Bu iki ülke, Bulgaristan ve Arnavutluk olarak belirlendi. Bir vakitler 2008’de yıllık 371 ABD doları olan taban fiyat, vakit içinde Türk Lirası’nın kıymet kaybı ile uğraş ederek, 2022 yılında ortalama olarak yalnızca 298 ABD dolarına düştü.
Merkez Bankası’nın bilgilerine nazaran, 2003 yılında taban fiyatla 25 Cumhuriyet altını satın alınabilirken, 2022’ye gelindiğinde bu ölçü dramatik bir düşüşle yalnızca 9 Cumhuriyet altınına indi. Bu değişim, taban fiyatın satın alma gücünün ne derece azaldığını ve ekonomik gerçekliklerin sert yüzünü ortaya koyuyor.
İşin daha vahimi kayıt dışı çalışanlarda ise minimum fiyat ve altında fiyat alanların oranı yüzde 84,7’ye ulaşıyor. Bilhassa bayan çalışanlar, bu durumdan ağır bir halde etkileniyor; birçok taban fiyatın bile altında bir gelirle çalışmak zorunda kalıyor. Genel olarak minimum fiyatın yüzde 10 fazlasını yahut daha azını kazananların oranı yüzde 48,7 iken, bu oran bayanlar ortasında yüzde 55,6’ya yükseliyor. Bu sayılar, cinsiyet temelli fiyat adaletsizliğinin ve kayıt dışı çalışmanın yarattığı güçlü şartların acı bir göstergesi.
Rakamlara daha yakından bakarsak: 2005 yılında aylık ortalama fiyat ve maaş geliri, taban fiyatın 2,2 katı iken, 2020’ye gelindiğinde bu oran taban fiyatın sırf 1,7 katına düşmüş durumda. İşgücü maliyeti üzerine yapılan araştırmalar, 2012’de taban fiyatın ortalama işgücü çıkarına oranının yüzde 44 olduğunu gösterirken, bu oran 2020’de yüzde 73’e yükselmiş. 2016 yılında taban fiyatın kişi başına Gayri Safi Yurt İçi Hasılaya (GSYH) oranı yüzde 59,7 iken, 2022’de bu oran yüzde 43,7’ye gerilemiş. Şayet taban fiyat, kişi başına gelirle orantılı bir biçimde artmış olsaydı, 2022’de brüt taban fiyatın ortalama 5 bin 738 TL yerine 10 bin TL’nin üzerinde olması beklenirdi. Bu sayılar, vakit içinde taban fiyatın satın alma gücünün ve ekonomik bedelinin nasıl değiştiğini gözler önüne seriyor.
Son on yılda, Türkiye’nin ekonomik seyahati, besbelli bir dönüşüm yaşadı. Ülke, Avrupa’nın en düşük taban fiyatlarından birine sahip olma durumuna geldi. Bu süreçte, ulusal gelir içindeki emek hissesi, daima ve tertipli bir biçimde azalma eğilimi gösterdi. Taban fiyat, giderek artan bir süratle hem yaygınlaştı hem de bedelini yitirdi. Bu gelişmeler, Türkiye’nin toplumsal sermayesinin zayıfladığı ve ekonomik zorlukların derinleştiği bir periyodu işaret ediyor.
Asgari fiyatın bu kadar yaygınlaşması ve bedelini yitirmesi, ülkenin toplumsal sermayesinin ne kadar zayıf olduğuna dair öbür bir gerçeği de açığa çıkarıyor. Bu durum, emeğin süratle ve çarçabuk niteliksizleşmesine yol açıyor. Eğitimli, yetenekli ve meslek sahibi bir toplumda bu türlü bir durumun yaşanması düşünülemezdi. Toplum, demokratik bir çerçevede, emeğinin bedelini kararlılıkla savunurdu. Lakin, zayıf toplumsal sermaye yapısı, bu savunmanın önüne geçiyor ve emeğin bedelini müdafaa talihini elinden alıyor.
Çünkü eğitim sisteminin kalitesinin yetersizliği, iktisadın durumunu daha da vahim bir hale getiriyor. Resmi sayılara nazaran, 25 yaş üstü nüfusun ortalama eğitim müddeti yalnızca 9.2 yıl. Bu müddet toplumun geneline eşit olarak dağıtıldığında, hiç kimsenin lise seviyesinde bile eğitim almadığını gösteriyor. Eğitim düzeyinin bu kadar düşük olması ve meslek sahibi olmayan bir toplum yapısının hakim olması, işgücünün niteliksizleşmesine sebep oluyor. Sonuç prestijiyle, haklarını savunma şuurundan aciz, rekabet gücünden mahrum, mesleksiz bir toplum yapısının içerisinde yaşıyoruz.
Toplum olarak taban fiyat cenderesine sıkışmamızın bir sonucu olarak son devir, siyaseti finanse eden bir kısım işverenler için ‘Altın çağ’ oldu. Lakin bu durum, inşaat emekçileri ve madenciler için adeta bir cehenneme dönüştü. Emekçi cinayetlerinin artması ve müteahhitlerin yükselişi ortasındaki trajik çelişki, temelde ‘Neleri değiştirmeliyiz, en acil problemlerimiz nelerdir’ sorusunu gölgeledi ve tahlile kavuşturamadı. Bu değişen toplumsal yapı, iş güvenliğinden mahrum geniş bir çalışan kitlesi olan ‘prekarya’ olarak isimlendirdiğimiz yeni bir sınıfın doğuşuna yer hazırladı. İşte bu yüzden, günün her saati minimum fiyat sıkıntısı üzerine tartışmamız kaçınılmaz hale geldi.
Şimdi, hakikatleri kavrayabilmek ismine siyasetin kör labirentlerinde kaybolmak yerine, iktisadın gerçeklerini tartışarak derinlemesine bir anlayışa ulaşmamız gerekiyor.
Söyleşinin tamamını izlemek için link:
