Her şey 1993 yılının bir bahar sabahı, ABD’nin en büyük Kızılderili halklarından Navaho bir ailenin New Mexico’da bir akaryakıt istasyonuna gidip acil servisleri aramasıyla başladı. 19 yaşında bir maraton koşucusu oğulları apansız nefes alma problemleri yaşadı. Ambulansla mahallî hastaneye kaldırıldı ve orada öldü. Hekimler şaşkındı. Bu kadar genç ve sağlıklı birini ne öldürmüş olabilirdi?
Çok geçmeden anlaşıldı ki maraton koşucusunun vefatı münferit bir olay değildi. Yalnızca birkaç gün evvel nişanlısı da emsal bir teneffüs rahatsızlığına yenik düşmüştü. Her seferinde gizemli yeni salgın haberleri manşetlere çıkarken, muhtemel salgınlar da hiç eksik olmuyor. Dünya’da, Cihan’daki yıldızlardan daha fazla viral parçacık var ve bedenimizde göğüslü hücrelerinden 10 kat daha fazla bakteri hücresi bulunuyor. Gezegenimiz toplamda tahminen bir trilyon mikroorganizma çeşidine konut sahipliği yapıyor. Ancak yalnızca bin 513 bakteri çeşidi, 219 virüs, 300 parazit solucan, 70 protozoa ve 200 mantarın şu anda insanlarda hastalığa neden olduğu biliniyor. Geri kalanlar ise keşfedilmeyi bekliyor.
SALGINLAR NE KADAR YAYGIN?
BBC Türkçe’nin aktardığına nazaran New York’taki Columbia Üniversitesi Irving Tıp Merkezi’nde epidemiyoloji profesörü Stephen Morse, hala gizemini koruyan birtakım salgınlar olduğunu söylüyor. 1993 yılında Navaho çifti olayında, lokal tıbbi araştırmacı evvelki aylarda öteki insanlarda da açıklanamayan semptomlar görüldüğünü fark etti. Bu olayların hepsi ABD’nin güneybatısındaki Four Corners bölgesinde yaşayan Amerikan yerlileri ortasında görülmüştü.
Daha fazla olayın ortaya çıkmasıyla birlikte hatalıyı yakalama yarışı başladı. Fakat, ekseriyetle kemirgenleri enfekte eden bir virüs kümesi olan hantavirüsün büsbütün yeni bir çeşidinin neden olduğu hantavirüs pulmoner sendromu olarak tanımlanması için iki ay daha geçmesi gerekecekti.
Bunun üzere gecikmeler bugün bile şaşırtan derecede yaygın. Morse, “Hâlâ teşhis edilmemiş akut teneffüs ezası ve gibisi biçimde genel kategoriye sokulan, hantavirüs pulmoner sendromu üzere başlangıçta fark edilmeyen fakat daha sonra geriye dönük olarak ortaya çıkarılan bir sürü enfeksiyon var” diyor.
Birçok salgın birinci başta fark edilmiyor ve raporlanmıyor. Morse, sonunda bir uzmanın bir enfeksiyona özel bir ilgi duyabileceğini ve bunun da raporlarda artışa yol açabileceğini söylüyor.
“Başka yerlerde, teknik imkanlar olmadığı için, uzak bölgeler olduğu için, motivasyon olmadığı için fark edilmeyen bir sürü salgın oldu.”
Bu durum Covid-19’da bile yaşanmıştı. Aralık 2019’da Dünya Sıhhat Örgütü (WHO), Çin’in Wuhan kentinde meydana gelen ve nedeni bilinmeyen bir dizi zatürre hadisesi konusunda uyarıldı. Virüs, Çinli yetkililerin genom dizilimini dünyanın geri kalanıyla paylaşmasıyla bir ay içinde resmi olarak tanımlandı. Lakin kimi araştırmalar, bu virüsün aslında birinci olarak Ekim 2019 üzere daha erken bir tarihte insanlarda yayılmaya başladığını öne sürüyor. Bir salgının birilerinin dikkatini çekmesinin akabinde, aslında bir sonraki adım bunun gerisindeki patojeni bulmaktır.
NASIL ÇÖZÜLDÜ?
1993 salgını hadisesinde, sorumlu virüs, o vakitler son teknoloji olan Polimeraz Zincir Tepkisi (PCR) tekniği kullanılarak tanımlandı. Bilim insanları, bilinen hantavirüslere ilişkin spesifik DNA dizilerini kullanarak, bu kümenin daha evvel keşfedilmemiş bir üyesini bulmayı başardı.
Morse, “[Bulaşıcı] etkeni tanımlamak için moleküler testlerin birinci uygulamasıydı” diyor.
Bugün PCR, patojenleri tanımlamak için standart bir usul, lakin bir sorun var. Bu teknik, aradığınız şeyle yakından alakalı bir diziliş gerektiriyor. Münasebetiyle bir salgının mümkün nedeni hakkında bir önsezi bile olmadan bir yanıt almak daha sıkıntı. Four Corners salgını sırasında, bilim insanları enfekte olanların öbür hantavirüslere karşı antikorları olduğunu esasen biliyorlardı, bu yüzden bunu kullandılar.
Bununla birlikte, daha evvel bilinmeyen patojenleri bulmak için diğer, daha sofistike yollar ortaya çıkıyor. Bunlar bu kadar spesifik bilgi gerektirmiyor. Yakın vakitte geliştirilen bir PCR formülü, yeni patojenleri daha geniş kümeler içinde tanımlamayı mümkün kılıyor. Bilinen bir virüsün yalnızca çok yakın akrabalarını aramak yerine, birebir aile içinde diğerlerini da bulabiliyorsunuz.
Bir oburu de bilim insanlarının bilim için büsbütün yeni olan mikroorganizmaları bulmalarına yardımcı olabilen yeni kuşak bir dizileme metodu. Birebir donörden organ aldıktan sonra ölen bir küme nakil hastası üzerinde yapılan bir çalışmada, bu teknik yeni bir arenavirüs keşfetmek için kullanıldı.
Morse, “Yüksek gelirli ülkelerdeki yahut yüksek kaynaklara sahip ortamlardaki birçok laboratuvarda, örneklere bakabilir ve viral yahut bakteriyel olsun, patojen dizilerine benzeyen dizileri tanımlayabilirsiniz… içinde ne olduğunu evvelce bilmeniz gerekmez” diyor.
TESPİT EDİLEMEYENLER
2010 yılında Uganda’nın kuzeyinde bilinmeyen bir kanamalı hastalık yayılmaya başladı.
Morse, “Bunu şahsen hatırlıyorum, zira Predict projesinin eş direktörüydüm” diyor.
“Ve böylelikle temelde sarıhumma salgını olarak sınıflandırıldı, fakat enfekte bireylerden alınan numuneler negatif çıktı. Muhtemelen sarıhummaydı fakat bunu kesin olarak söyleyemeyiz” diyor.
Morse bu olayın, nedenleri bugüne kadar açık bir soru işareti olarak kalan birçok salgın örneğinden biri olduğunu söylüyor.
Dolayısıyla, gizemli bir salgın dünya çapında manşetlere çıktığında, birçok durumda bilim insanları bunun ardında ne olduğunu bulma yolunda ilerleme kat ediyor olabilirler.
Ancak sırf bunu yapacak kaynaklara sahip oldukları bölgelerde.
