Bu hafta size farklı zevk ve ilgi alanları olan insanları, tıpkı anda şad edebilen bir işten bahsedeceğim. Tatbikat Sahnesi’nin bu dönem ismini sıkça duyacağınız Senfonik Rap Müzikali, Otomatik Portakal’dan.

Erdal Beşikoğlu/Oyun afişi/ Şanışer

Erdal Beşikçioğlu’nun kurucusu ve Genel Sanat Direktörü olduğu Tatbikat Sahnesi 2013 yılında kurulurken maksadı eski bir geleneği canlı tutmaktı. Bilhassa yeni oyunculara farklı işler deneyip, uygulayacağı bir sahne sunmak, usta çırak eğitimine devam edebilmek. 1940 yılında Ankara Devlet Konservatuarı’na bağlı olarak kurulan Tatbikat Sahnesi, 1949 yılında Devlet Tiyatroları’nın kurulmasıyla artık gereksinim kalmadığı niyetiyle kapanmıştı. Birinci çalışmaları Carl Ebert ile yaptıktan sonra Muhsin Ertuğrul idaresinde devam etmiş çok değerli bu tiyatro uzun yılların akabinde, Elvin Beşikçioğlu ve Erdal Beşikçioğlu çiftinin azimli çalışmalarıyla, Ankara’nın ve tiyatro severlerin göz bebeği. Her dönem yaptığı tezli işleriyle İstanbul seyircisi tarafından da heyecanla bekleniyor. Bu dönem Otomatik Portakal ile karşımızdalar. Bu türlü sıkıntı, sert, distopik bir kıssayı Rap Müzikal ile sahnelemek ise kusursuz bir fikir olmuş. Tam da kuruluş unsurlarına nazaran bir iş olmuş, zira diyorlar ki; ‘‘Biz bir oyun koymuyoruz sahneye, bir eser oluşturmaya çalışıyoruz ve o yapıtı tatbik etmeye çalışıyoruz. Anlatım lisanını o yapıta nazaran arıyoruz. Biraz bu yolda çalışıyoruz. Bazen yaptığımız işler seyirci ile buluşuyor, bazen de buluşmuyor lakin kıymetli olan konuyu tatbik etmek.’’

Elvin Beşikçioğlu

Herkesin hakkını vererek ilerlemek istesem de asıl derdim size müzikali anlatmak olduğu için buradan doğruca Otomatik Portakal’ın kitabına ve kıssasına geçmek istiyorum. Anthony Burgess’in 1962’de yayımladığı romanı çağdaşlaşma ve değişimin bireyler üzerindeki zorluklarını yansıtırken, şahısların ne kadar özgür yahut baskı altında olması gerektiğini ve bunların sonuçlarını sorgular. Endüstrileşme ve modernizimle birlikte tüm devletler vatandaşını sırf vergisini ödeyen köleler olarak görmeye başladı ve insanına yatırımını yaparken kendi istediği ‘‘makbul vatandaş’’ figürü için çalıştı. Bu türlü bir sistem içinde doğal olarak yaratıcılığa ve fark yaratmaya yer yoktur. Uyumlandığın kadar varsındır aksi durumda ıslah edilmen gerekir. Otomatik Portakal, bilhassa kullandığı lisan gerekçesiyle, fazlaca şiddet içeren, kendi alt kültür lisanını İngilizce ve Rusça sözlerle yine yaratan, kitap olarak da sinema olarak da yasaklara maruz kalmış adeta yasak bir meyvedir. İnsanın var olduğu birinci günle başlayan yeterlilik ve kötülük kavramları kitapta şiddet, cürüm ve ceza üzerinden tartışılıyor.

Türk Lisan Kurumu’nun distopya tarifi ‘‘Olası kıyamet senaryolarından birinin yaşandığı karanlık gelecek anlamına gelir. Ütopik toplumlarda bir toplum ne kadar uyumlu ve keyifli ise distopik toplumlar da bir o kadar umutsuz ve kaotik bir yapıya sahiptir. Distopyalarda gelecek olabildiğince umutsuz ve karanlık bir halde resmedilir.’’ Distopik bir toplum ise otoriter-totaliter bir devlet modeli ya da benzeri bir öbür baskıcı sistem altında karakterize edilir. Romanını yazarken Burgess’in fakat hayalinde yarattığı bu dünya günümüzün postmodern gerçekliği ile çakışıyor.

Müzikale gitmeden anlatılanları müzikli bir cümbüş dışında da sorgulamak isterseniz diye son bir bilgi notu daha verip ilerliyorum. Alex, yani asıl oğlan işlediği kabahatler nedeniyle mahpusa atıldıktan sonra 655321 olarak kodlanır. Artık numaradan ibarettir. Ludovico yöntemiyle, koşullandırma protokolü dahilinde seçilen çeşitli şiddet sahnelerinin izletilmesi ve istenen reaksiyonun sağlanması tekniğiyle bir tedavi protokolüne alınır ve ‘‘idealize iyilik’’ haliyle topluma salınır ve bundan sonra devletin yarattığı makul şiddete maruz kalır. Artık ‘‘insan robotu’’ olur. Bunda ne aykırılık var denebilir. Hatalı cezasını çekecek, şiddet toplumdan kazınacaktır. Fakat problem artık irade gösteremeyecek hale getirilen bireylerdir ve bu topluma makul sebepler gösterilerek yaratılır. Ve bu şiddeti üretenin de sistem olduğu unutuluverir. Müzikal de romandan yola çıkarak bunu soruyor; ‘‘Suç ve hatalının tarihe karışacağı kusursuz insan modelini yaratmak ismine beşere dair hiçbir şeyin kalmadığı bir tertip düşünün. Özgür irade olmadığı vakit ahlaktan bahsetmek mümkün müdür?’’

Otomatik Portakal Sineması, Malcolm McDowell

Böylesi bir lisan dünyası olan romanın sineması ise 1971 yılı imali. Büyük direktörlerden Stanley Kubrick’e ilişkin sinema kült sinemalar listesinde. Seyirciyi çok zorlayan bu sinemada Beethoven’in 9. Senfonisinin özel bir yeri var. İşte rap müzikalini senfonik yapan da bu ayrıntının atlanmamasından geliyor sanırım. Rap’in tarifinde ritim ve şiir var (bazı tariflerde Ritmik Afrika Şiiri’nin kısaltması deniyor). İngilizcesi ‘‘ağır eleştiri’’ olan rap daha çok protest, muhalif tarafta duran, ‘‘ötekilerin’’ müziğidir. Otomatik Portakal ve rap müzikle anlatım için simbiyotik tarifi yerinde olur. Birbirlerini o denli hoş tamamlamış ki bu seçim. Rap müziğin sahip olduğu provakatif algoritma müzikal boyunca hiç azalmıyor.

Sahne üzerinde kalabalık bir dans takımı var. Müzikali romandan uyarlayan ve yöneten ikili Elvin ve Erdal Beşikçioğlu. Oyuncu Fatih Sönmez ile birlikte başrolde rap sanatkarı Şanışer sahne ismiyle tanınan Sarp Palaur. Ayrıyeten sahneyi Sokrat St (Samet Gönüllü), Ados (Âdem Oslu), Kamufle (Basri Fırat Bayraktar), Redo (Burak Kaya) ve Müjde Kızılkan birlikte paylaşıyorlar. Müziklerin yaratıcısı da bu takım. Müzikalin direktör yardımcısı Selin Tekman ve Fatih Sönmez. Koreografi Tan Temel ve Evrim Akyay, ışık tasarımı Yakup Çartık, dekor tasarımı Barış Dinçel, kostüm tasarımı Eylül Gürcan, görüntü mapping Can Akyürek, afiş tasarımı ise Hande Şiri’ye ilişkin.

Biraz da rejiye bakalım mı? Sahnede kurulan cihan bir lağım çukuru. Bu türlü bir kıssa için yerin çağrıştırdığı metaforik manası çok sevdim. Işık tasarımı da sahne tasarımı ile birleşince atmosfer için söylenecek kelam kalmamış, her şey yerli yerindeydi. Son periyotlarda seyrettiğim en yeterli koreografiler tekrar bu müzikaldeydi. Dansçılarda görmeye alışık olduğumuz o kusursuz vücutlar yerine hepimize benzeyen sanatkarlar sahnedeydi. Kostümler de kıssaya uyumluydu ve değişimlerin kimilerinin sahne üzerinde olması kahramanların dönüşümünü daha gerçek hale getiriyordu. Şiddetin, tecavüzün bir pornografi ögesi olmaksızın gösterilme biçimleri de Otomatik Portakal kıssasını eksiltmeden hayli estetik yollardan anlatabilmişti. Yanlış anlaşılmasın şiddet romantizme edilmedi, yalnızca ham haliyle gözümüze iliştirilmedi. Aslında sanat tam da bunun için var.

Metnin tüm sertliğini müzikte duyduk, anladık. Bu kadar küfür kıyamet bir başlangıç fakat bu kadar rahatsız etmeden dinlenebilir ve anlaşılabilirdi tahminen de. İsyan da vardı umut da müziklerde. Kelamları bazen anlamakta zorlandım, keşke operalarda ya da şenliklerdeki üzere üst yazı olsaydı dedim lakin duygusu yetiyordu duyamadığım kelamlar olduğunda. Senfonik rap besteler önemli çalışma, emek ve yeteneğin eseriydi. Bu müzikalin bana çıkarlarından biri oldu Şanışer. Rap sanatkarlarının birebir vakitte güzel birer oyucu ve dansçı olmalarında ise sanırım direktörlerin emeği epeyce büyük. Âlâ performans Fatih Sönmez’in alın yazısı üzere tekrar çok başarılıydı. Rahibin ve hekimin konuşmaları derslerde okutulsa ne hoş olur diye aklımdan geçmedi değil. Görüntü yerleştirmeleri de çok uygun işin için de kendine olumlu manada yer bulmuştu. Dört başı mamur bir müzikali Ankara’dan bize kazandıran tüm gruba sonsuz teşekkürler. Bütçesi büyük bir iş olmuş. Dileğim çok sayıda seyirciyle, uzun yıllar buluşabilmesi.

Son olarak Erdal Beşikçioğlu’na kulak verelim. ‘‘Oyunu seyretmeye geldiğinizde sinemadan hiçbir kareyle karşılaşmayacaksınız. Akış tıpkı formda olmayacak. Yapıttaki dünyayla buradaki dünya apayrı olacak. Zira biz yapıtı yaparken bizim toplumumuzla ilgili kaygımızı ortaya çıkarmaya çalıştık. Bir genç eğitim hayatına Anadolu lisesinde başlarken eğitim hayatının sonunda imam hatip lisesinden mezun oluyor. Bu çok önemli bir çatışma ve o devrin genci bugün seçme ve seçilme hakkını kullanıyor. Bunların altını çizmeye çalıştık.’’