Takvimlerin karmaşık hikâyesi…

Vakanüvis

Bu gece saat 00.00’da, bizdeki ismiyle miladî, dünyadaki ismiyle Gregoryen takvime nazaran, 2024 yılına gireceğiz. Takvim konusu, tarih boyunca birçok topluma, inanca, tesirinde kalınan tabiat olaylarına ve araştırmalara nazaran değişkenlik gösteren karmaşık bir olgu. Uzun asırlar ötesinde var olup, birtakımı bugünlere kadar ulaşan takvimler ortasında öne çıkanlar ise Güneş, Ay, Ay-Güneş, Jülyen, Gregoryen ve Hicrî takvim.

Yunanların 61 günü eksik takvimi

Tarihte geriye yanlışsız gidildikçe, takvimlere ait anlaşılması güç pek çok nokta ortaya çıkıyor. Bilinen en net konu ise toplumların çok büyük bir kısmının Güneş ve Ay üzere gök cisimlerinin sistemli ve periyodik hareketlerini dikkate aldıkları. Ne var ki, o evrelerde araştırmalar ve bilgi birikimi kâfi olmadığı için de takvimler yanılgı barındırıyordu.

Konunun özetinin özeti bilgilere nazaran, eski Yunan takvimi de aslında bir Ay-Güneş takvimiydi. Bu takvimde 30 günlük 6, 31 günlük de 4 olmak üzere 10 ay ve 304 gün vardı, yıl mart ayıyla başlıyor, aralık ayı ile sona eriyordu. Takvim, nedense 61 günü dikkate almıyordu. Kimi takvimler ise 12 aylık olmalarına karşın, tuhaf hesaplamalarla, en çok da tapım merasimlerinden hareketle yapılan düzenlemelerle hazırlanıyordu. Ne var ki, ortalıkta çok fazla “tanrı” olduğu için takvimler de çok farklıydı. Birtakım kentlerde “Zeus” yahut “Apollon” ya da “Posidon” ayı yaza denk gelirken, bir öteki kentte ise kışın ortasında olabiliyordu. Kimi site devletlerinde ise aylara isim verilmiyor, “1. Ay, 2. Ay” demekle yetiniliyordu.

445 günlük takvim

Romalılar, işte böylesine karışık bir takvim geleneğini devralmışlardı. Sonrasında, kendi birtakım hesaplamaları da sorunu çözememişti. Yıl gün sayısı, bazen 355 oluyor, artık günler ise Şubat’a ekleniyordu. Lakin bu da mutlak bir durum değildi.

Takvimleri düzenlemekten sorumlu olan rahipler ise bu karmaşayı – bağış vakitlerini belirlemek üzere – çıkarları doğrultusunda kullanıyordu. Rahipler, şenliklerin her vakit birebir ay ve güne denk gelmemesinden ötürü, tapınaklara yapılacak bağışlardan yoksun kalmamak için vakit zaman takvimleri ileri geri alıyorlardı. Bir defasında işi o kadar abartmışlardı ki yıl, 445 güne çıkmıştı! Bazen de makam sahipleri ile rahipler işbirliğine giderek, devlet idaresinde çıkarlarına en uygun takvimsel düzenlemeyi yapıyorlardı. Bir defasında Konsül Bibulus, M.Ö. 59’da bir gün, birtakım komitelerden istemediği kararların çıkabileceği telaşıyla yılın geri kalan tüm günlerini tatil olarak ilan ettirmişti.

Sezar Kleopatra’ya âşık olunca

Jül Sezar’ın, Antik Mısır’ın son Helenistik kraliçesi olan Kleopatra’yla olan bağı ise Jülyen takviminin ortaya çıkmasına yol açacaktı. Kleopatra’nın iktidarda kalmasına yardımcı olan ve bir periyot onunla birlikte Mısır’ı yöneten Sezar, burada gökbilimciler ile takvim uzmanlarından yeni bilgiler öğrenmişti. Mısırlılar, tropikal yılı (temel takvim yılı) 365 gün olarak belirlemişlerdi. Bu, gerçek hesaplama olan 365,24219 güne çok yakındı. Sezar, Roma’ya dönünce takvimde ıslahat yapma kararı almış ve kendi ismiyle anılan Jülyen takvimi 1 Ocak 45’te yürürlüğe girmişti.

“Artık günler”, Hıristiyan dinî günlerinin tertibini bozdu

Jül Sezar’ın takvimi uzun yıllar çok geniş bir coğrafyada kullanıldı. Fakat yeniden de sağlıklı bir “artık gün” hesaplaması yapılamadığı için, güneş yılına tam karşılık gelmiyordu. Yıllar geçtikçe de bu fark büyüyordu. Neredeyse her 128 yılda bir gün kazanıldığı için de 16’ncı yüzyıla gelindiğinde yaklaşık 10 günlük bir fark ortaya çıkmıştı. Bu kaymadan ötürü Papalık, dini günleri belirlemede zorlanıyordu. Mesela, Paskalya için yapılan hesaplamalar bozulmuş, bu da hem din adamları ortasında hem de toplumda birçok karışıklığa yol açmıştı.

Bu karmaşayı ortadan kaldırmak için harekete geçen isim ise Papa XIII. Gregory olmuştu. 1582 yılında “fazladan günler”i takvimden çıkartan Papa, o yıl, “4 Ekim’in akabinde 15 Ekim’in geldiğine” karar vermişti. Jülyen takvimindeki bu tutarsızlığın tekrarlanmaması için de her 400 yılda bir üç “artık yıl” çıkartılacaktı. Bu düzenlemeyle 15 Ekim 1582 tarihinden itibaren M.Ö. 45 yılından beri geçerli olan Jülyen takvimi yerine, günümüzde çağdaş dünyanın neredeyse tamamı tarafından kullanılan Gregoryen takvim getirilmiş oldu. Ayrıyeten; birçok kaynakta M.Ö. 4 ile 6 yılları ortasında olduğu kestirimi belirtilmesine karşın, yeni takvimin 1. Yılı, Hz. İsa’nın doğduğu yıl olarak da kabul edilmişti. Böylelikle, günümüzde de dünyanın en yaygın takvimi olan Gregoryan takvim yürürlüğe girmişti. Katolik dünyası yeni takvime sahip çıkarken, Doğu Ortodoks toplumlar ise buna direnmişlerdi. Bugün de hâlâ, Rus Ortodoks Kilisesi’ne bağlı toplumların dinî gün kutlamalarının Katolik ve Protestanlardan farklı olması, Jülyen takvimini kullanmalarından kaynaklanıyor.

Peygamber Efendimiz’in hicreti İslam takvimine ilham oldu

Takvim konusunda Müslümanların vakit algısı ise Hicrî takvimle oluşturulmuştu. Buna nazaran, 1 yılı 354 ya da 355 gün olan ve 12 kamerî aydan oluşan bu takvim, Peygamber Efendimiz’in (s.a.v.) Mekke’den Medine’ye hicretini başlangıç yılı (1. yıl) kabul etmekteydi. Hicrî takvim, Hz. Ömer’in halifeliği vaktinde, Hicret’ten 17 sene sonra, M. 639’da, toplanan bir meclis tarafından Hz. Ali’nin teklifiyle kabul edilmişti. Bu düzenleme öncesinde, Arap dünyasında takvimler, kıymetli olaylarla oluşturulurdu. Örneğin “Fil senesi”, Ebrehe’nin filleriyle Kâbe’ye saldırma teşebbüsünü anlatmaktaydı.

Hicrî takvimdeki mantık, öncelikle adalet eksenliydi. Namaz ve oruç üzere en önemli ibadetler, güneşin doğuş ve batış vakitlerine nazaran olduğu için, şayet ibadet vakitleri Ay’ın hareketlerini dikkate almayıp Güneş yılı içinde sabit bırakılsaydı, farklı coğrafyalarda yaşayan Müslümanlar ortasında ibadet pratikleri kaynaklı bir adaletsizlik yaşanacaktı. Kimi Müslümanlar sürekli uzun günlerde oruç tutacak, hayatları boyunca başkalarından daha sıkıntı kurallarda ibadet edeceklerdi. Kur’an-ı Kerim’deki birçok âyetin doğrultusunda takvime ek yapılması (artık gün) yasaklanmış, böylelikle Müslümanlar ortasında adaleti sağlamanın tek dermanına işlerlik kazandırılmıştı. İşte, namaz vakitlerinin günler içinde değişmesi ya da Ramazan’ın başlangıç tarihinin her yıl 10-11 gün geriye gitmesi olgusu bu adaletli uygulamayla ortaya çıkmıştı.

Kaynaklar: Erken Kilise Tarihi, TDV İslam Ansiklopedisi, Britannica, Hicrî Takvim Araştırmaları Merkezi.