Bu yıl, büyük İtalyan bestekarlardan Giacomo Puccini’nin vefatının yüzüncü yılı. Ankaralı sanatseverlerin geride bıraktığımız hafta ajandasında üç Puccini yapıtı vardı. Cumhurbaşkanlığı Senfoni Orkestrası’nın (CSO Ada) İtalyan Büyükelçiliği iş birliği ile gerçekleştirdiği 100 Yıla özel Puccini konser programı hayli doluydu. Ankara Devlet Opera ve Balesi’nde ise bestekarın Madama Butterfly ve Tosca operaları birebir hafta sahnelendi. İstanbul’da ise prömiyeri geçen sene yapılan La Boheme operası seyirciyle buluşacak. Sağım solum Puccini desem kusur sayılmaz.

Ankara seyircisiyle on sekiz yıl ortadan sonra tekrar sahnelenen Madama Butterfly hakkında konuşalım istiyorum. Haftaya da Puccini ve La Boheme ile devam ederiz. Yapıta başlamadan evvel benim de üyesi olmaktan daima gurur duyduğum Ankara seyircisini alkışlamak istiyorum. Eser boyunca seyirciyi unutmak yalnızca sahneye odaklanmak ne kadar lüksmüş. Oradaki sanat severlerin küçük bir sesi olmak isterim. Zira opera yapıtlarına bilet bulmak neredeyse imkânsız. Yıl 2024 olmuş gişe kuyruklarında bilet almak için kar kış demeden sıraya girmek zorunda bırakılan sanat severler buna bile razı üzere lakin salon kapasitesi o kadar yetersiz ki yine de olmuyor. Online bileti de fakat düşünüzde görürsünüz. Sanatkarları için de kılını kıpırdatmayan bir bakanlıkla, kendi haline terk edilmiş bu kurumdan her şeye karşın mucizeler çıkmaya devam ediyor. Bu zorlukların farkında olarak tekrar de yapan tenkit hakkımı elimde tutuyorum.

Madama Butterfly operasının konusu şöyle; Cio-Cio San bizim kelebeğimiz (butterfly, kelebek demek), yalnızca 15 yaşında bir geyşa. Gerçi 15 yaşında çırak geyşa denilen maiko olunuyor lakin libretto bu türlü yazılmış. Olaylar Japonya’da sakura (kiraz çiçeği) vaktinde geçiyor. Japonya o vakte kadar dış dünyaya büsbütün kapalı, kendi geleneklerine sıkı sıkıya bağlı bir İmparatorluk. Geleneklerin ve dinin insanı birey olarak yok saydığı coğrafyada, bu kız çocuğu Amerikalı bir deniz subayı olan Pinterkon’a kendini eş olarak adıyor ve onun için dinini de değiştiriyor. O yaşta evlenmesi kimse için sorun değilken, dinini değiştirmesi ailesi ve yakınındakiler tarafından hiç beğenilen karşılanmayarak ve Cio Cio yalnızlığa terk ediliyor…

Anakara vakitlerimde büyülenerek seyrettiğim, vaktin genç nesil baş rollerini (Tuncer Tercan, Ferda Yetişer), farklı rollerde tekrar sahnede dinleyebiliyor olmak tanımı sıkıntı hazlardandı. Gözlerimi operaya açtığım, yetiştiğim Ankara operasının kalbimdeki tahtı asla sarsılmaz. Sonra imkanlar çoğaldı ve farklı ülkelerin opera, bale rejileriyle tanıştım. Gelişen teknoloji baş döndürücü halde sahne sanatlarına hizmet etmeye başlamıştı. Müze ya da saray üzere binalarda yerin büyüsü başka sahneleme teknikleri başka aklımı başımdan alıyordu. Bu türlü, bu türlü ferdî olarak bir seyir kültürü oluşurken beğeni çıtası da yükseldi. Niçin bundan bahsediyorum derseniz ortadan çok vakit geçtikten sonra Ankara’da opera seyredecek olmak beklentilerimi nerede tutmam gerektiği konusunda duygusal bir belirsizlik içindeydi.

Gürçil Çeliktaş üzere çok tecrübeli bir isimden daha çağdaş bir reji beklerken klasik bir sahneye koyma tercihi ile karşılaştım. Çeliktaş hocanın da meslekteki 60 Yılına denk gelen bu reji, 18 yıl ortadan sonra tekrar sahnelere dönen M.Butterfly için biraz hayal kırıklığı oldu. Fakat rejisörün tercihi bu istikametteyse tenkitlerimi de onun baktığı yerden kurmak durumundayım. Dünyada toplumsal cinsiyet eşitliği tartışılırken, oryantalist bir librettoya küçük dokunuşların yapılmamış olmasını kaçırılmış bir fırsat olarak düşünüyorum.

Salon yetersiz, sahne küçük, akustik daima sorun bunları biliyoruz, pekala o dekorun (Muharrem Talat Ayhan) kulis çıkışları o denli mi olmalıydı? Mesela Londra’da Albert Royal Hall’da zen bahçeleri içindeki bir M. Butterfly dekoru var ki sahne tasarımı derslerinde okutulmalı. O hayalleri tahminen Ayhan da kurdu, bütçe yok dediler fakat 30 yıl öncenin sahne tasarım materyalleri de olmasa yeterliydi. Sahnedeki sakura ağacından fuayede de olması dikkatli seyirciyi soğuk Ankara gecesinde yapıtın vaktine çağıran bir ayrıntıydı. Dekorla çok oynamadan küçük dokunuşlarla iki perde ortasında iç ve dış yer algısı yaratılması hoştu. Birinci perdede içinde olduğumuz yer ikinci perdede gerimizde kalıyor ve önümüzde gelmesi
hasretle beklenen Pinterkon için okyanusa Cio Cio ile birlikte bakıyorduk.

Eserde çok güçlü bir soprano sese gereksinim varken kıssaya mevzu olan Cio-Cio San yalnızca 15 yaşında. Bu türlü olunca sahnede kıdemli bir sopranoyla, bahsin tartışmak istediğim, kız çocuğunun evlenmesinin olağanlaştırılması, doğunun gelenekleri üzere hususlar seyircide istenilen etkiyi ya da sorgulamayı yaratamıyordu. Lakin dinleme zevki mi, inandırıcı kast mı diye sorarsanız elbette güçlü sesi tercih ederim. Öbür bir kast sorunu da ismi Dolore (Keder) olan Butterfly’in oğluydu. Ortadan geçen üç yıl hesabından hayli uzakta, dünyalar hoşu bir erkek çocuğu sahnede sessizce yer aldı. Opera rejilerinde teatrallik, tutarlılık maalesef her seferinde aradığım ancak pek de bulamadığım bir sorun.

Koronun sahnede olduğu birinci perdede çok sayıda, renkli Japon klâsik kıyafetlerini görme bahtım oldu. Kostümlerin (Neslihan Gazal Erten) titizlikle çalışıldığını söylemeliyim. Lakin Japon kültürünün, bilhassa koro üyeleri tarafından pek önemsenmemiş olması jest ve mimiklere çabucak yansımıştı. Sahnenin zenginleştiği koro anlarında yalnızca kostümle müzik söylemekten daha fazlasını görmek isteyen gözlerim tekrar aradığını bulamadı. Klâsik olan ayrıntılar grotesk oluverdi.

Işık tasarımı (Fuat Gök) ölçülü, fonksiyonel bir reji kesimi olarak, teknik masada hiçbir aksaklık yaşanmadan yapıta eşlik etti.

Cio Cio’nun en uzun gecesinde hayaline giren siyahlar içindeki kelebek, metaforik olarak vefatın gelişi, onlarca bale sanatkarının ve koreografın olduğu bir kurumda olacak iş değildi ancak bu gözler bunu da gördü.

Baş rollerin beşer kastla, öteki rollerin de iki ya da üç kastla hazırlandığı bu büyük yapımdaki tüm solistleri, koroyu, orkestrayı ve şeflerini de unutmadan emeği geçen herkese gönülden alkışlar. Her türlü zorluğa ve zorbalığa karşın o sahneden bize Madama Butterfly dinleme zevki yaşattığınız için sonsuz teşekkürlerimi sunuyorum.

Bu yapıtın Türk seyircisi için çok değerli bir ayrıntısını da ortaya sıkıştırayım. Yepyenisi üç perde olan Madama Butterfly operası Türkiye’ye opera kültürünün girip gelişmesinde değerli bir role sahip. Ankara’da1935-36 ders yılında Musiki Muallim Mektebi bünyesinde Alman sanatçı Karl Ebert idaresinde birinci konservatuvar kurulur. Daha sonra ismi Ankara Devlet Konservatuvarı Opera Stüdyosu olan kurumun birinci öğrencileri tarafından, Türkçe libretto ile 1940 yılında bu yapıtın 2 Perdesi sahnelenir. Türk seyircisi böylece operayla sahnede tanışmış olur. Küçük bir not da Ankara izleyicisine. M. Butterfly iki ve üçüncü perdeler
birleştirilmiş olarak, orjinal uzunlukta fakat iki perde olarak sahneleniyor.

1904 yılında birinci gösterimi yapılan M.Butterfly kadınlık ve erkeklik rollerini düz bir formda anlatmakta. Batılı, beyaz bir erkeğin, doğulu egzotik, pasif bir bayan üzerindeki tahakkümünü ortaya koyan bu söyleme Oryantalizm demek gerekiyor. Güneşin doğduğu yer manasına gelen bir kökten türeyen bu terim, 19 yy da bir bilim kolu haline gelir. Doğu lisanları, dinleri, tarihleri ve kültürlerini inceleyen Oryantalizmin ideolojisi, ötekini tanımlayıp onun üzerinden kendisini tanımlama üzerine konseyidir. Oryantalist telaffuzda doğu aciz, egzotik, keşfedilmesi gereken duygusal bir bayan ve batı da hükmeden, uygar ve akılcı bir erkektir. M. Butterfly’da akılını kullanan, doğulu bir bayana hükmeden ve erkekliğini bu manada ispatladığını sanan Pinkerton ile aciz, duygusal ve ilgiye muhtaç Cio Cio San ortasındaki aşk batının doğuyu keşfettiği bir tutkudan ibarettir. Operada ilgiyi bitirenin Pinkerton olması ve aciz bir insan olarak Madama Butterfly’ın intihar etmesi doğunun ve bayanın ikincil kıymette bir yere sahip olduğunun gösterilmesidir. Yapıtın yalnızca librettosu değil bestesinde de oryantalizmden bahsetmek gerekir. Zira bestekar uzak doğu ezgilerini yapıtında epeyce ustalıkla kullanmıştır. Ayrıyeten emsal yaklaşımını Turandot operasında da bulmak mümkündür.

Bugünün toplumsal cinsiyet eşitliği tüm hararetiyle tartışılırken epey eril bir lisanı olan bu libretto bizi müzikleriyle büyülemeye devam ettirse de şimdi on beş yaşında bir kız çocuğunun evlenerek kendini ve ailesini kurtarması fikri ya da mecburiliği epeyce rahatsız edici. Aynını, olduğu üzere kabul eden klasik rejiler artık eskide kalmalı güya. Heyecan uyandıran ise bir yapıta rejisörün nereden baktığı, kurduğu dünyaya bizi nasıl aldığı olmalı.

Puccini yapıtından hareketle İstanbul Sözleşmesi’nin bayanların ve çocukların her türlü şiddet ve zorbalıktan korumak üzere imzalandığını ve çok yanlış algılarla imzanın çekilmesinden sonra bayan ölümlerinin, taciz ve tecavüzlerinin, kız çocuklarının erken yaşta evlendirilmelerinin önüne geçilemediğinin altını çizer, içinize bıraktığımı umduğum sızıyla yeterli pazarlar dilerim.

Not: Yazıda kullanılan fotoğraflar Ankara Devlet Opera ve Bale’nin resmi sitesinde yer alan
oyun tanıtımının arşivinden alınmıştır.