Ölümlerin mevsimsel olarak kış mevsiminde artış gösterdiği birinci sefer 1970’li yıllarda bilim dünyasının odağına girmiştir.
Yirminci yüzyılın birinci yarısı iki dünya savaşı ve “GRİP;İnfluenza” salgınları nedeniyle kitlesel, telaşlı , çaresiz ölümlerle geçmiştir.
1918 ‘de 50-100 milyon insanın öldüğü “İspanyol Gribi” pandemisi ve akabinde neredeyse her on yılda bir,1957-Asya Gribi,1968-HongKong Gribi, milyonlarca, kişinin öldüğü grip salgınları olmuştur.
Bu nedenlerle mevsimsel vefat artışlarının fakat yüzyılın ikinci yarısından sonra fark edilmesi anlaşılabilir bir durum olsa gerekir.
Kış mevsiminde mevsimsel fazladan ölümlerin yarısı, soğuk hava dalgalarından bir-iki gün sonra kalbi besleyen damarlardaki pıhtı “koroner tromboz” nedeniyle , öbür yarısı ise soğuk ataklarından 10- 12 gün sonra gerçekleşiyor ki , bu geç gelişen vefatlar “solunum yolu virüsleri” ile alakalıdır.
Soğukla müsabakadan çabucak sonra gelişen süratli koroner ölümlerin soğuğa maruz kalma sırasında vücuttaki sıvıların değişimlerinden kaynaklanan “hemokonsantrasyon”a (kandaki yoğunlaşma) bağlı olduğu düşünlüyor.
Aşırı sıcaklarda da sıvı ve tuz kaybı nedeniyle vücuttaki sıvı kısmında yeniden benzeri değişiklikler, pıhtı ve vefatlar gerçekleşiyor.
İngiltere’de yapılmış çalışmalar ölümlerin dış ortam sıcaklığının 18 derece civarında olduğu vakitlerde en düşük düzeyde olduğunu gösteriyor.
Sıcaklık bu düzeyin altına düştükçe vefat oranı da giderek artıyor ve yılda yaklaşık 40.000 daha fazla vefata neden oluyor.
Kanın bileşenlerini daha konsantre hale getiren soğuk havalarda kan pıhtılaşmaya daha yatkın oluyor.
Soğuk hava dalgalarından sonraki ani ölümlere damar duvarları “aterom” plakları nedeniyle zati pürüzlü olan ileri yaştakiler daha yatkın olurken, gençlerde pek sorun oluşturmuyor.
Bir yandan da soğuk mevsimlerde teneffüs yolu hastalıklarının arttığı gerçeği yüzyıllardır bilinmektedir.
Bu teneffüs yolu hastalıkları ortasında grip, şimdi mevsimsel hale gelmese de COVID-19 ve RSV (respiratuvar sinsityal virüs) üzere bizi yataklara düşüren, dört-beş gün süren inatçı ateş, kırıklık ve etraf ağrıları ile seyreden, haftalarca bazen aylarca öksürten gripal infeksiyonlar var.
Bu hastalıklar ise sadece teneffüs yolu infeksiyonu değil.
Her üçü de bilhassa bağışıklık sorunu olanlar ve ileri yaştakilerde zatürreye yol açabiliyor.
Ayrıca teneffüs yolu infeksiyonları kandaki fibrinojen üzere kanın akışkanlığını azaltan birtakım salgıların seviyelerini artırırarak soğuk havalardan sonra “arteriyel tromboz” (pıhtı) nedeniyle ölümlere neden olabiliyor
Artan sayıda bilimsel çalışmaya bağlı ispat, grip, ve COVID-19 ‘un kalp krizi ve inme ile yakın ilgisini gösteriyor.
Yapılan çalışmalar kalp krizi geçirenlerin yaklaşık %30’unun kısa müddet evvel teneffüs yolu infeksiyonu geçirdiğini gösteriyor.
Yine çalışmalar grip geçirmenin bilhassa birinci haftada kalp krizi riskini 10, inme riskini 8 kat artırdığını, grip aşısı olmanın ise tüm nedenlere bağlı mevsimsel vefatları %78 azalttığını gösteriyor.
Dünyada en değerli ve birinci iki sıradaki vefat nedeni kalp krizleri ve inme .
Her gün ölen 100-150 bin kişedn,beşte biri kalp, yedide biri inme nedeniyle hayatlarını kaybediyor.
Solunum yolu virüsleri daha çok yaşlı ve kırılganlarda fakat gençlerde de ve bilhassa kış mevsiminde hem kalp krizi hem inme riskini artırıyor.
Kalp kası iltihabı olan “miyokardit” ve “pıhtı” sözcüklerini bağlamından koparıp COVID-19 aşılarıyla ilişkilendirenlere gelince, mRNA aşılarının bilhassa genç erkeklerde miyokardit yapabileceğini düşündüren sinyaller alınmış, aşı dozları ve tekliflerinde birtakım düzenlemeler yapılmıştı.
Ama 13 milyar doz ve yaklaşık 3 yıl sonra toparlanan dataların tekrar gözden geçirilmesi tahlili, miyokardit ile aşı bağının de olmadığını gösterdi.
Salgından evvelki 2017 yılındaki miyokardit sıklığı 23.2/100.000 olarak kayıtlanırken aşı sonrası gözlemsel çalışmalara nazaran kayıtlanan sıklık 0.2-14.7/100.000 ancak COVID-19 miyokardit riskini 15.7 kat artırırken COVID-19 aşısı olmak bu riski yarı yarıya azaltıyor.
“Solunumsal kış ölümleri” konusundaki bilgiler ilgili bakanlık tarafından paylaşılmasa da , TTB-Pandemi Çalışma Grubu’ndaki data analisti Güçlü Yaman’ın belediyeler aracılığıyla topladığı datada yaptığı tahlillere nazaran , İstanbul’da vefatlar salgın öncesi ortalamanın %13 üzerinde seyrediyor. 1 Ekim-14 Aralık 2023 ortası yaşanan toplam fazladan vefat sayısı 1788’e ulaşmış durumda.
Özellikle açık havada soğuğa maruz kalmanın yüksek kış ölümlerinin ana nedeni olduğuna dair göstergeler var.
Solunumsal kış ölümlerinin bizi önüne katmaması için teneffüs yolu infeksiyonlarından korunmada ortam havalandırması, el yıkama, maske kullanımı ve aşıların değerini anımsatalım.
