Uzay seyahatimiz: Bir uzun hikâye…
Vakanüvis
Türkiye’nin birinci beşerli uzay misyonu Axiom Mission 3 (Ax-3) bu gece uzaya çıkıyor.
İlk Türk astronotu Alper Gezeravcı’nın uzay seyahati, 17 Ocak’ı 18 Ocak’a bağlayan gece TSİ 01.11’de başlıyor.
Böylece, uzay çalışmaları tarihimiz yeni bir merhaleye geçmiş olacak.
Endülüs, Gazneliler ve Timurlular’daki denemeler
İslam toplumları, binli yılların başlarından itibaren astronomiyle yakından ilgilenmişti. Endülüs Emevi Devleti’nde astrolog Abbas ibn Firnâs’ın birinci planör denemesini yaptığı kayıtlara geçmişti. Hava, havacılık ve topyekûn uzayla ilgilenen devletlerden bir oburu de Gaznelilerdi.
İsmail bin Hammad el-Cevherî (v. 1010), hem dinî ilimlerle hem de uzay ve hassaten insanın uçmasına ağırlaşmıştı.
Çalışmalarını ilerleten Gazneli âlim, uçuş denemesini ise 1010 yılında gerçekleştirmişti. Nişabur Ulu Camiî’nin kubbesinden, genişçe dizayn edilmiş iki tahtayı kollarına bağlayarak atlayan İsmail bin Hammad, atlayışının akabinde kısa bir mühlet süzülmüşse de sonrasında ne yazık ki yere çakılmıştı.
Böylece, Batılı kaynaklarda birinci beşerli uçuş olarak gösterilen Wright Kardeşlerin deneyiminden tam 900 yıl evvel yapılmış en eski uçuş denemesi gerçekleşmişti.
Timurlular hanedanının kurucusu Timur’un torunu olan Uluğ Beyefendi ise 38 yıl boyunca Semerkant merkezli Mâverâünnehir bölgesinin buyrukluğunu yapmasının yanında, derin de bir âlimdi. Sarayda dinî ilimler, mantık, matematik ve astronomi tahsili gören Uluğ Bey’in Semerkand’da kurduğu gözlemevi birçok astronom yetiştirmişti.
Osmanlılardaki çalışmalar
Bir müddet Uluğ Beyefendi Rasathanesi’nin başında bulunan Osmanlı âlimi Kadızâde’nin yetiştirdiği öğrencileri de İstanbul’a gelerek Osmanlının astronomi çalışmalarına sürat vermişlerdi.
Bu çerçevede; Türkistanlı astronom, matematikçi ve lisan bilimci Ali Kuşçu, Fatih Sultan Mehmet tarafından Ayasofya Medresesi’ne müderris olarak tayin edilmişti. Kuşçu burada, kıymetli araştırmalar yapmıştı. Kuşçu ve dönemdaşı Molla Hüsrev, uzaya ait çalışmaları da içeren medrese programlarını hazırlamışlardı.
III. Murat devrinde ise İstanbul’da Tophane sırtlarında 1575 yılında Takîyüddîn tarafından kurulan gözlemevi de periyodunun en ileri teknolojisine sahip aletlerle donatılmıştı. Ne var ki, bu gözlemevi, Takîyüddin’in muvaffakiyetlerini çekemeyen çevrelerin tezviratı sonrası devlet tarafından yıktırılmıştı.
Dünyadaki birinci roket, İstanbul semalarında görüldü
Bu bahtsız olaya karşın, gökyüzünü gözlemlemekten uçuş arayışlarına kadar birçok boyuttaki araştırmalar, ilerleyen asırlarda da devam etmişti.
Dünyada birinci kere roketle havaya yükselen kişi de bir Osmanlı’ydı. Lagarî Hasan Çelebi, 1632 yılında IV. Murat’ın kızı İsmihan Kaya Sultan’ın düğün şenlikleri sırasında Padişaha, “Sultanım seni Hûdâ’ya ısmarladım, İsa Peygamber ile mükalemeye gidiyorum.” diyerek, huzurdan ayrılıp roketle dikey uçuş denemesini gerçekleştirmişti.
Füzeciliğin atası sayılan Lagarî Hasan Çelebi, barut dolu haznesi bulunan bir roketi ile Sarayburnu’ndan havalanmıştı. Lagarî, yaklaşık 300 metre kadar yükselmiş ve 20 saniye kadar da havada kalmıştı.
Lagarî Hasan Çelebi inişe başlayınca da hazırladığı kanatlarla Boğaz’a hayli yumuşak bir iniş yapmıştı. Lagarî Hasan Çelebi, başlangıçta devlet katında muteber olsa da bilahare faaliyetleri “tehlikeli” bulunarak sürgüne gönderilmekten kurtulamamıştı.
Hezârfen’in Boğaz’ı uçarak geçişi
Aynı devirde Hezârfen Ahmed Çelebi ise dünyada birinci defa uzun aralıklı uçuşu başaran insan olacaktı. Hezârfen’le ilgili tarihî vesikalar yetersiz olsa da hem Okmeydanı’nda hem de Galata Kulesi’nden yaptığı uçuş denemeleri bilinmekteydi. Kendisiyle ilgili en kapsamlı bilgiler ise Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde yer almaktaydı.
Bugünün yamaç paraşütü tekniğini andırır bir biçimde tekraren uçan Hezârfen Ahmed Çelebi, son uçuşunu ise Galata Kulesi’nden başlatıp, Boğaz’ı geçerek Üsküdar Doğancılar bayırında sonlandırmıştı. Evliya Çelebi, bu olayı şu satırlarla anlatmıştı: “İptida (önce), Okmeydanı’nın minberi üzere, rüzgâr şiddetinden kartal kanatları ile sekiz, dokuz defa havada pervaz ederek (uçarak) tâlim etmiştir. Bâdehu (daha sonra) Sultan Murad Han, Sarayburnu’nda Sinan Paşa Köşkü’nde temaşa ederken (seyrederken) , Galata Kulesi’nin taa zirve-i belâsından (tepesinden) lodos rüzgârı ile uçarak, Üsküdar’da Doğancılar Meydanı’na inmiştir. Sonra Murad Han, kendisine bir kese altın ihsan ederek, ‘Bu adam pek havf edilecek (korkulacak) bir âdemdir. Her ne murad ederse, elinden geliyor. Bu türlü kimselerin bekâsı caiz değil.’ diyerek kendisini Cezâyir’e nefyeylemiştir (sürmüştür). Orada merhum oldu.”
Osmanlı Devleti’nin duraksama periyodunda ise genel ortama uygun bir halde havacılık çalışmaları da sekteye uğramıştı. 19. yüzyıla kadar alanda kıymetli bir gelişme yaşanmazken, sonrasında daha çok gözlemevlerine yönelik çalışmalar görülmüştü.
Bu çerçevede, 1867 yılında, İstanbul Beyoğlu’ndaki bir handa, Fransa’dan demiryolu imali için gelen mühendis Coumbary’nin girişimleriyle kentte yeni bir gözlemevi daha kurulmuştu. Rasadhâne-i Âmire ismiyle tanınan bu gözlemevi, günümüz Kandilli Rasathanesi’nin de temelini oluşturmuştu.
Hürkuş uçağımız…
Takip eden yıllarda ise tekrar uçuş teknolojilerine yoğunlaşılan Türkiye’de, Vecihi Hürkuş çok değerli projelere imza atmıştı. Hürkuş uçağını imal edip, birinci uçuşu şahsen deneyen Vecihi Hürkuş, birçok baskı sonucunda çalışmalarına son vermek zorunda kalmıştı.
Enver Paşa’nın kardeşi olan Nuri Killigil de, genel çerçevede savunma sanayi, alt kategorilerde ise havacılığa yönelik, hassaten de uçaklara mühimmat sağlama konusunda çalışmalara başlamıştı. Lakin 2 Mart 1949’da Sütlüce’deki fabrikadaki büyük bir patlamayla Nuri Killigil’le birlikte 27 kişi hayatını kaybetmiş, bu değerli teşebbüs de böylelikle sonlanmıştı.
Yine, Şakir Zümre, savunma sanayi alanında üretim yapan, Türkiye’nin en büyük özel kesim fabrikasının temellerini 1925 yılında İstanbul Haliç’te atmıştı. Orduya yönelik mühimmat üretilen fabrikada bombaları da vardı.
Ancak II. Dünya Savaşı sonunda, ABD’nin yaptığı silah yardımları sebebiyle devletten takviye alamayan Şakir Zümre Fabrikaları, silah ve cephane üretimini bırakarak soba imal etmeye başlamıştı.
Gazeteler, Bandırma Füze Kulübü’yle alay etmişti
Bandırma’da bir küme lise öğrencisinin 1957 yılında kurduğu Bandırma Kulübü ise isminden anlaşılacağı üzere füze alanında çalışmalara başlamıştı.
O günlerde Rusya’nın Sputnik 1 Füzesi’ni uzaya göndermesini yakından takip edip, okulda atom gücü, roketler, füzeler ve uzay hakkında çeşitli konferanslar düzenleyen gençler, 1959 yılında liseden ayrılarak Bandırma Havacılık ve Uzay Araştırma Derneği’ni kurmuşlardı.
Çeşitli çevreler eleştirse de yılmayan gençler, 10 Ekim 1959 yılında birinci füzelerini fırlatmışlardı. Füze, 40 metre yükseğe çıktıktan sonra denize çakılmıştı. Periyodun basını, bu başarısız denemeyi fırsat bilerek gençler hakkında eleştirel, alaycı yapmıştı.
Yine de pes etmeyen gençler, üçüncü denemede başarılı olmuşlar, füzeleri 700 metreye kadar çıkmıştı. Bu çalışma, dış basının da ilgisini çekmiş, haklarında birçok haber yapılmıştı.
Marmara füzesinin mucidinin meskeni ve projeleri yandı
1962 yılında ise İTÜ Makine Mühendisliği kısmında vazifeli bir akademisyen olanErmeni asıllı Türk vatandaşı Kirkor Divarcı, Bandırma Füze Kulübü’nün çalışmalarına dayanak vererek, “Marmara – 1” ve “Marmara – 2” isimli iki füze ile İstanbul Ümraniye’de başarılı fırlatmalar gerçekleştirmişti.
Özellikle ikinci füze, 15 kilometre yol katederek 822 metreye kadar çıkmıştı. Divarcı, bu başarılı sonuç üzerine füze çalışmalarına sürat verdiyse de konutunda bilinmeyen bir nedenle çıkan yangında hem bütün projelerini hem de çalışmalara yönelik hevesini kaybederek inzivaya çekilmişti.
Kaynaklar:
– Prof. Dr. Habil Arslan Terzioğlu, “Türk-İslam Kültür Etrafında Uçma Denemeleri”, Türkler Ansiklopedisi, C. 11, Ankara 2002
– Prof. Dr. Saadettin Yağmur Gömeç, Ar. Gör. Müslime Melis Çeliktaş, “Anadolu Selçukluları Çağında Bir Uçuş Denemesi”, Akademik Tarih ve Niyet Mecmuası, Aralık 2014
– Doç. Dr. Yavuz Unat, İnan Kalaycıoğulları, “Cumhuriyet Dönemi’nde Astronomi Çalışmaları”, XIV. Ulusal Astronomi Kongresi, 2004, Kayseri,
– Murat Dursun Tosun, “Osmanlı ve Cumhuriyetin Birinci Yıllarında Uzay Araştırmaları”, Arşivden Günümüze Yansıyanlar, İstanbul 2019
